Кэм кэрэ?иттэрэ
Шрифт:
Нальчиктан т?нн?рб?т?гэр, куоракка кэлбиппит, хаайтарыы б??? буолбут. Ма?а??а с????нэн киhи самолет кэтэhэн олороро. Ол сайын уот кураан сатыылаабыт кэмэ этэ. Киин оройуоннар Ньурбанан э?ин тар?аhан оттооhун буолбута. Уолбаттан, совхоз атын да отделениеларыттан биригээдэ хомуллан, Ньурба?а оттуу к?пп?ттэр этэ. Ма?а??а вертолет Ньурбаттан кэлэн, иккис рейскэ дьону ылан, Таатта?а к?т??хтээ?ин истибитим. Мэхээлэбинээн сэмээр кэтэhэ сылдьабыт. Тааттаттан киьи б???т? баар. Онтон элбэх киьи остолобуойга а?ыы бардылар. Би?игини эмиэ ы?ырбыттарын, барсыбатыбыт. Сэрэйбит курдук, ол кэм?э: «Ытык-К??лгэ вертолет к?т?р?нэн, хаассаттан билиэттэ ылы?!» – диэн биллэрдилэр.
Би?иги биир бастакынан с??рэн тиийэн, билиэт ыллыбыт. Уонна посадканы кэтэhэн, аа-дьуо сылдьабыт. Таьырдьа ыраах баар остолобуойтан а?ыы барбыт дьон а?ылаан-мэ?илээн, ыксаан-бохсоон кэллилэр. ?г?стэрэ хойутааннар,
Михаил Фомичтыын ыаллыы олорор буолан, кини айыл?аттан айдарыылаах ки?и буоларын ?ч?гэйдик билэбин. Биирдэ кинилэргэ киирэ сылдьан, биир эдэр, модьу ки?и кэннинэн чугуру?наан, ааны кэтэ?инэн а?ан тахсыбытын к?рб?т?м. Ол ки?и ийэтэ Мэхээлэттэн аатта?ар этэ. Мин, т?тт?р? тахсан бараммын, салгыы тугу кэпсэппиттэрин билбэккэ хаалбытым. Кэлин истибитим, ол ки?и арыгытын эмтэтэн баран, кини сэрэтиитин истибэккэ, бобуутун тутуспакка, т?тт?р? и?эн кэбиспит этэ. Онтон ыла уба?а?ын сатаан кыаммат буолан хаалбыт эбит. Уонна кэлэн, эмчити буруйдуурдуу тылла?ан, Мэхээлэни кыы?ырдыбыт этэ. Нэ?илиэкпит и?игэр киниэхэ эмтэтэ-эмтэтэ, харыстарын тутуспакка, т?тт?р? к??скэ иьэр дьоннор бааллара. Ону биирдэ табахтыы-табахтыы сэ?эргэ?э олороммут: «Оттон ити дьону ?йд?н?лл?р?н курдук кыратык мо?уоктуу т????хх?н?» – диэн оонньуу-к?л?? курдук эппиттээхпин. Онуоха кини: «Ээ кэбис, бииргэ ??скээбит, бэйэбит дьоммут буолла?а!» – диэбитэ…
Биирдэ биригэдьиирдии сылдьан, сиспин то?ороммун, дьар?аран улаханнык ыалдьыбыта. Онуоха ыксаан, Сергеев Лазарь Иванович уола Ваня илиитин дэ?нээн мо?уогурбутун эмтэтэ барарыгар аргыс буолан, Уус-Алда??а, Бээрийэ кырдьа?а?ыгар Гурий Турантаевка эмтэтэ бара сылдьыбыппыт. Ол тиийэн чэйдии олордохпутуна, эмчит кэргэнэ хантан сылдьарбытын ыйыталаспыта. Уолбаттан кэлбиппитин истэн, кыы?ыран м?хп?тэ: «Бэйэ?итигэр эмтиир киьи баарын кэннэ то?о кэллигит?!» – диэн. Би?иги онуоха мух-мах баран, тугу эрэ бы?аардыбыт. Онтон эмтэнии са?аланан, уолбут бастаан киирэн баран, т?ргэн ба?айытык т?тт?р? та?ыста. Илиитин, нэ?иилэ и?игэр ?й??н, токуччу тутта сылдьыбыт ки?ибит, холкутук ?р? к?т???р буолан, ??рэн-к?т?н тахсыбытын с?хп?пп?т. Хайдах эмтээтэ диэн ыйытала?ыыга, к?тт??ннээ?и сатаан бы?ааран кэпсээбэтэ. Онтон миигин Гурий кырдьа?ас к?р?н баран: «?с к?н хонон-?р??н эмтэннэххинэ сатаныы?ы», – диэбитэ. Ону мин, оччолорго биригэдьиир, эмиэ да?аны заправка?а солбуйан ?лэлиир буоламмын уонна бэлэм массыынаттан хаалымаары, с?б?лэспэтим. «Оччо?о т??нн????б?н», – диэн т??ннээн эмтээбитэ. Кырдьа?ас Михаил Фомичтаах хайдах олороллорун ыйыталаспыта, кинилиин чугас аймах буоларын кэпсээбитэ. Уолба?а тиийэн баран, Мэхээлэ?э кэпсээбиппэр, би?иги аймахтыыбыт диэн бигэргэтэн эппитэ. Ол курдук айыл?алаах дьон, бэйэ-бэйэлэрин к?рс?бэккэ да?аны сылдьан, син биир хайдах эрэ билсэ, араа?а сибээстэ?э олороллор эбит бы?ыылаах диэн ?йд??б?т?м.
Киниэхэ на?аа элбэх ки?и кэлэн эмтэнээччи, Хаандыгаттан э?ин нуучча дьоно б??? кэлээччилэр. Миигиттэн: «Где здесь живет шаман?» диэн ыйытан ?г?ст?к ыйдарааччылар. Урут мин на?аа табахтыыр этим, ыаллыы олорор буолан, Мэхээлэ киирэн сэ?эргэ?э-сэ?эргэ?э табахта?ааччы. Онтон мин сыыйа-баайа табахпын бырахпытым, ону ыалым, ата?а Кириллин Уйбаанныын быра?ыа диэн итэ?эйбэккэ сылдьан, с?хп?ттэрэ. Михаил Фомич: «Аны ?с сылынан ты?а? ыраа?ырыа», – диэбитэ».
Дьэ ити курдук, Михаил Фомич Чашкин а?атын, удьуор ?б?гэлэрин утумнаан, айыл?аттан аналын толорон, т???л??х ыары?а?ы эмтээбитэ буолуой?! Кини ?т??т?н-???т?н биир дойдулаахтара ?рд?кт?к сыаналааннар, Таатта улуу?ун бочуоттаах гражданинын аатын и?эрбиттэрэ. Айдарыылаах эмчит ?сс? да?аны бар дьонугар к?м?-?й?б?л буола турдун. Саха дьоно, кини курдук дурда-хахха буолар айыл?алаахтарбыт баалларын тухары, кэлэр кэскилбитигэр эрэллээх, бигэ тирэхтээх буолуохпут. [3]
3
М.Ф.
АЙЫЛ?АНЫ АРА?АЧЧЫЛААЧЧЫ
Саха ньургуннарын, дьон т??рт кырыылаахтарын кытары бииргэ ?лэлээ?ин
Уйбаан Буурсап биир бастакынан айыл?а харыстабылын, экология боппуруо?ун сытыытык к?т?хп?т, дьи? дьыаланан утумнаахтык ?лэлэспит уонна бэчээт н???? баар бала?ыанньаны а?а?астык, кырдьыгынан дьо??о-сэргэ?э арыйан тириэрдибит ки?и буолар. Дьэ онтон ыла кини до?отторо суруйааччы Василий Титов, суруналыыстар Иннокентий Захаров, Уйбаан Уххан, кэлин со?ус Дмитрий Бубякин, Александр Бурцев-Сал?аа?ын, о.д.а. ити тиэмэ?э элбэхтэ суруйбуттара. Аан ма?най И.С. Бурцевы «Чолбон» сурунаалга к?р?р-билэр буолбут эбиппин. Кини саха норуотун, ??рэхтээхтэрин чиэ?ин, ?т?? аатын к?м?скээн турууласпыт патриот суруйааччы И.Е. Федосеевы кытары билсэрэ, сурунаалга кэлэ сылдьара. Мин оччолорго норуот суруйааччыта Далан с?бэтинэн «Хотугу Сулустан» («Чолбонтон») са?алаан, бэчээт эйгэтигэр – кинигэ кы?атыгар ?лэлии киирбитим дьыл?а хаан бэлэ?э эбит.
80—90-с сыллар са?аларыгар к???л санаа, омук кы?ал?ата буолар тыын боппуруостары к?т???р, сымыйа буруйдаа?ыннартан к?м?скэнэр, ааспыт устуоруйа «?р?? бээтинэлэрин» тириэрии, эрэпириэссийэлэнэн умнууга хаалбыт норуот чулуу дьонун сырдык ааттарын т?н?ннэрии киинэ буолбут Суруйааччы сою?ун уоргана «Чолбон» сурунаал этэ. Онно ?лэлиир умнуллубат сылларбар саха басты? суруйааччыларын, интэлигиэнсийэ, араас эйгэ чулуу бэрэстэбиитэллэрин билбитим, ыкса алты?ан барбытым. Ол дьиктилээх кэмнэртэн ыла Далан, Тумарча, Доосо, Эрчимэн, Б??т?р Аввакумов, Сэмэн Руфов, Харысхал курдук биллиилээх суруйааччылардыын биир тэрилтэ?э ?лэлээн билсибитим. Софрон Данилов, Савва Тарасов, Моисей Ефимов, Гаврил Колесов, Багдарыын С?лбэ, Дь?г??р Алексеев, Ба?ылай Дарбаа?ап, Тэрис, Уххан, Дабыл, Уйбаан Ушницкай, Уйбаан Бурцев, о.д.а. саха саарыннарын кытары алты?ар дьолломмутум.
Оччолорго И. Бурцев, Д. Бубякин, о.д.а. экология боппуруо?ун к??скэ к?т???н дьон-сэргэ ити кы?ал?а?а бол?омтотун хатаабыт кэмэ этэ. Миигинниин биэс хаа?ах диэбиккэ дылы, «Кыым» ха?ыакка (21.10.1989) В.Н. Егоров-Тумарча «Северные просторы» киин сурунаал 3 №-гэр «Дом под угрозой» диэн уопсай т?б?н?н «Спроси у хозяина» экология проблемаларын сытыытык сырдатар суруйуутун сэ?ээриини («Дьи? баарынан, кырдьыгынан») бэчээттэппитим. Эмиэ ити сылга Чурапчы Арыылаа?ын К?мнь? сайылыгар буолбут бы?ылаан ту?унан суруйбуттаа?ым. Ону бииргэ ?лэлиир дьоммор к?рд?рб?ппэр, Доосо обургу: «Доруобуйа харыстабылын миниистирин аатыгар ыстатыйа?ын «А?а?ас сурук» бы?ыытынан т?б?л??», – диэн ?й укпута.
Уйбаан Бурцевтаах суруйууларыттан тэптэн, Саха АССР доруобуйатын харыстабылын миниистиригэр И.И. Местниковка а?а?ас сурукпар маннык эппит эбиппин: «Ытыктабыллаах Иван Иванович! Уларыта тутуу, и?итиннэрэн-биллэрэн и?ии илгэлээх кэмэ буолан, «Кыым», «Молодежь Якутии», «Социалистическая Якутия» ха?ыаттарбыт биллиилээх суруналыыстара, народнай депутаттарбыт ?р?сп??б?л?кэ?а кутталлаах экологическай бала?ыанньа ??скээбитин, кистэлэ?инэн ядернай дэлби тэптэриилэр ыытыллыбыттара ырааппытын, Б?л?? иэдээнин аахсыбакка, ГЭС-тэри уонна АЭС-тары тутарга былаанныылларын, ?сс? радиоактивнай тобохтору к?м?р, кистиир миэстэни бэлэмниир курдуктарын ту?унан суруйдулар, а?а?астык кэпсээтилэр.
Саха сирин олохтоохторун ?йэтэ ортотунан 48–55 сылга диэри кылгаата диэн олохтоох уонна киин бэчээккэ суруйар буоллулар. То?о норуот доруобуйата алларыйда, ?йэтэ кылгаата, ахсаана ?н?йбэт буолла? Оттон соторутаа?ыга диэри у?ун ?йэлээхтэрбит элбэ?инэн Союз ?рд?нэн сура?ырар этибит эбээт! 1977 сыллаахха сайын Чурапчы оройуонун Арыылаах дэриэбинэтигэр ынырыктаах трагедия буолбута…
………………………………………………………………………..
Онон, ытыктабыллаах Иван Иванович, э?иги, норуот доруобуйатын харыстабылыгар турар эмп ?лэ?иттэрэ, ки?иэхэ кутталлаахтык дьайар экологияны кэ?ии содулларын, ?р?сп??б?л?кэ?а радиация туругун хонтуруоллуур, бэрэбиэркэлиир ханнык миэрэлэри ыллыгыт, туох ?лэни ыыта?ытый? ?р?сп??б?л?кэ олохтоохторун доруобуйалара, дьыл?алара, инники кэскиллэрэ э?иэхэ итэ?эйиллэр, э?иги илиигитигэр баар. Мин ыйытар, ыалдьар боппуруостарбар, мунчаарар, дьиксинэр санааларбар дьон-сэргэ бары да таарыйтарар буолуохтаахтарын билэбин. Т?м?кпэр бар дьо??ут, норуоккут ту?угар кы?амньыгытыгар туохтан да?аны толлубакка турунаргытыгар эрэлбин биллэрэбин («Саха сирэ». 1989 с.)».