Кэм кэрэ?иттэрэ
Шрифт:
Арай ол кылгас ?йэлэммит саллаат Сэмэн аатын ааттатар уол о?ону сэриигэ барыан иннинэ кыл м?чч? кэриэтэ хаалларбата?а буоллун диэн ыйытык ??йэ-хаайа тутар. Оччотугар Уйбаан Буурсаптан атын, кини курдук геофизик, геолог идэлээ?инэн, Мииринэйгэ 60-с сыллартан «Ботуобуйа» экспедициятыгар ?лэлээн, Мииринэй тыатын барытын кэрийбит уонна ?лэтин с?ннь?нэн салалта?а туруорса, киирсэ сатаан баран суруналыыс талааннаах буолан, «уларыта тутуу», «гласность» диэн ааттаммыт демократия к???л салгына биллээтин кытары сытыы суруйуулары оччотоо?у обком уоргана «Кыым» ха?ыакка бэчээттэтэн «айдааны та?аарбыт» ки?и к?ст?? эбитэ дуу? Боро?он улуу?ун оло?хо?ута Дмитрий Михайлович Говоров хо?уйбут Б?д?р?йбэт М?лдь? Б???т?н кэриэтэ тохтоон-чугуйан хаалбакка дь?кк?йэн, Уйбаан Буурсап «судаарыстыба сэкириэтэ» аатыран кистэммит сир аннынаа?ы саахаллаах ядернай дэлби тэптэриилэр, айыл?а?а, кыылга к?т?рг?, олохтоох нэ?илиэнньэ?э суо?ар
Бастакылартан биир басты?нара
Уйбаан Сэмиэнэбис сэрии тулаайа?а, э?э?э-эбэ?э иитиллэн, ?б?гэ т?р?т ?гэстэрин, оло?хо са?аттан оло?уран, туту?уллан кэлбит айыы ки?итин кодексын урукку сэбиэскэй иитиини кытары дь??рэлээн ылыммыт а?а к?л??нэ ыраас дуу?алаах, к?н? санаалаах, к?м?скэс с?рэхтээх бэлиэ бэрэстэбиитэлэ. Удьуор утумунан аартыгы арыйааччы, са?аны са?алааччы буолбута ?г?с. Ылсыбытын ы?ыктыбат, мэ?эйтэн-харгыстан харыастан хаалбакка, дьэ эбии тэптэн, ?р? баран туох эрэ т?м?г? хайаан да?аны ылан, туруоруммут сыалын-соругун сити?эн тэйэр дь?кк??рдээх.
Сахаттан биир бастакынан геофизик-геолог идэтигэр к?рг??м?нэн киирэн ??рэммиттэртэн, ?лэлээбиттэртэн кинини эмиэ ааттыахха с?п. Аармыйа?а ?с сыллаах сулууспа кэнниттэн 1962 сыллаахха геолог халы? хамаандатын ??рэтэн та?аарбыт, онтон ону тохтотон, са?а геофизиктары бэлэмниир соруктаммыт Алдан техникумугар ??рэнэн идэ ылар. «Геофизик идэтэ соторутаа??ы кэм?э диэри Саха сиригэр эрэ буолбакка, дойду б?тт??н?н ?рд?нэн да?аны бэрт сэдэх идэнэн биллэрэ. Геофизика би?иги дойдубутугар отутус сыллардаахха геология биир салаатын бы?ыытынан ??д?йэн баран, били??и кэм?э сайдан, кэ?ээн, бэйэтэ туспа наука?а кубулуйда. Судургутук эттэххэ, минераллар уонна хайа боруодалара магниттарынан, ?л?? ыйаа?ыннарынан, электричествоны а?арыыларынан, радиоактивностарынан уонна да атын ?р?ттэринэн бэйэ-бэйэлэриттэн уратылаахтарыгар бу наука оло?урар. Геофизика гаас, ньиэп, таас чох, тимир рудата, хор?олдьун, кы?ыл к?м?с, алмаастаах кимберлитовай туруупка уонна да атыттар ханна, т??? дири??э сыталларын к?рд??????э аналлаах» диэн кини идэтин ту?унан бэрт дьэ?кэтик бы?аарбыта.
Араас омук ааттаахтарын ортотугар сирдэриэхтээ?эр, с?рэ?инэн-бэлэ?инэн, кыайыгас ?лэ?итинэн, билиитинэн-к?р??т?нэн, булугас сытыы ?й?нэн инники к????э сылдьан к??скэ ?лэлиир. Тахсыылаахтык ?лэлии сылдьан, ордук Мииринэйдээ?и кэмигэр, дьи? сахалыы мындыр ?й?нэн, омсолоо?у, итэ?э?и-бы?а?а?ы кытары эйэлэ?имтиэтэ суо?унан сир баайын хостооччулар ?лэлиир истииллэрин, хотугу сир уйан айыл?атыгар к????н, бэл алдьатыылаах сы?ыаннарын с?пс??б?т буолан барар. Бырамыысыланнас сир баайын хостуур хампаанньаларын салалтата, кистэлэ? сир аннынаа?ы саахаллаах ядернай дэлби тэбиилэри о?орбуттар, айыл?а?а тахсар хоромньуну бохсор, содулун аччатар, туоратар, ч?л?гэр т??эрэр ту?угар миннэрин да тартаран к?рб?тт?р?н и?иттэн билэр, ону ?й?-санаата ылыммат. Ордук урукку Садын оройуонун Б?л?? муоратын анныгар тимирдиллибит Туой Хайа б????лэгин (Олимпиада призера Александр Иванов т?р??б?т-??скээбит т?р?т дойдута) олохтоохторун иэдээннээх дьыл?ата уйул?атын к?т?пп?тэ. Остуоруйа?а кэпсэнэрдии сиэдэрэй оттоох-мастаах, эгэлгэ сэдэх ??нээйилэрдээх, ?лг?м бултаах, сир астаах айыл?а маанылаах дьикти кэрэ миэстэтэ, сир ?т??тэ далай уу т?гэ?эр хаалбытын ?й?-с?рэ?э ылыныан ба?арбата. Т?р?т сирдэриттэн толору хааччыллыылаах бэлэм дьиэ?э-уокка тиийиэххит диэн албыннаан, к??элэ? бы?ыытынан к???р?лл?б?т, олохторо огдолуйбут, Арыылаа?ынан э?ин ?т??х-батаах сылдьар туой хайалар дири? кутур?аннара, муор-туор дьыл?алара Уйбаан а?ыныгас с?рэ?ин аймыыра. Кинилэргэ сиэрдээх сы?ыаны ирдэ?эр ба?аламмыта. Систиэмэ?э уларытыы киллэрэр кыаллыбатын, сир баайын хостооччулар ?л?гэрдээх ыраас бары?ы ылартан ха?ан да?аны аккаастанар ба?алара суо?ун ?йд??р. Таас эрки??э т?б?н?н сааллар тэ?э, туруорса-киирсэ сатаан баран, бэчээт, кырдьыктаах тыл к????нэн туруула?ар толкуйу булунар.
1967–1971 сылларга Саха сиринээ?и территориальнай геология салалтатын экспедицияларыгар ?лэлиир. Ити сылларга СГУ-?а кэтэхтэн ??рэнэн, инженер-геолог идэтин ылар. 1973–1983 сс. «Якутскгеология?а» уонна «Якуталмазка» геофизик, геолог уонна научнай ?лэ?ит бы?ыытынан сити?иилээхтик ?лэлиир. Онтон икки сыл «Вилюйгэсстройга», салгыы «Кыым» ха?ыакка спецкорреспонденынан ы?ырыллар. Дьэ онтон ыла уу да ылбат, уот да сиэбэт курдук санаммыт «Якуталмазтар» уйаларыгар ууну киллэрэн барар. 1986 сылга Мииринэй уонна Б?л?? б?л?х оройуоннарыгар тулалыыр эйгэни харыстаа?ын, экология боппуруостарын аан бастаан утумнаахтык, сытыытык ха?ыакка к?т???р. Кини дьаныардаах туруорсуутунан
Бобууттан ча?ыйбакка, хаарчахтан хаайтарбакка то?о к?т?н, кистэлэ??э тутуллубут сэдэх докумуоннары сатаан ирдэ?эн булан, киэ? билиигэ та?ааран, олохтоох исписэлиистэри т?м??нэн му?урдаммакка, урукку Сэбиэскэй Союзка, Арассыыйа?а биллэр А.В. Яблоков, о.д.а. курдук биллиилээх академиктары, учуонайдары кытыннаран, м?кк???ннэрбэт дакаастабыллары о?орторон, радиация содулларын туоратыыга анал судаарыстыбаннай тэрилтэ тэриллэригэр кыах биэрбит, с?р?н оруолу толорбут И.С. Бурцев курдук ытык ?б?гэлэрин, т?р?пп?т?н аатын дор?оонноохтук ааттаппыт айыы айма?ын ара?аччылааччы, к?н улуу?ун к?м?скээччи баарынан би?иги, сахалар, бука бары киэн туттабыт.
Бэлиэтэммитин курдук, И.С. Бурцев с?р?н идэтин, ?лэтин та?ынан суруналыыс, публицист, кыраайы ??рэтээччи, а?а к?л??нэни, кэрэ-бэлиэ дьону, бэйэтин биир идэлээхтэрин, геология, геофизика, о.д.а. идэлэрин сырдатааччы бы?ыытынан эмиэ биллэр. Бэчээккэ элбэхтэ бэчээттэммитин та?ынан та?ааттарбыт кинигэлэрин ахсаана уо??а тиийдэ. ?лэлээбит тэтимин ы?ыктыбакка, а?аардас кэли??и икки сылга «Бастакылар» (2020) уонна «Радиоактивная Якутия» (2021) кинигэлэри бэчээттэттэ. «Бастакыларга» кини аан ма?най Саха сиригэр университет тэриллэн, сахаттан геолог идэтигэр к?рг??м?нэн ??рэнэн, чулуу ?лэ?ит буолбут а?а табаарыстарын, ??лээннээхтэрин, дьо??о-сэргэ?э киэ?ник биллэ илик геофизиктэр тустарынан сырдатта. Иккис кинигэтин тиэмэтин хомуурунньугун аата ыйа сылдьар. Ити курдук кини сылайары-сал?ары билиммэккэ, ?лэлии-хамсыы, суруйа-бичийэ сылдьар. Оло?хо бухатыырыныы, кэннинэн кэхтибэккэ, сылайары-сындалыйары аахсыбат, саа?ырыыны билиммэт эколог Уйбаан Бурцев эппит тылын энчирэппэт, туруоруммут соругуттан туораабат. Билигин да?аны айыл?аны туруула?ар ?лэтин-хамна?ын ?гэнигэр сылдьар.
Сити?иллибитинэн уоскуйбат, кэскили туруула?ар айыы бухатыыра
Мантан салгыы И.С. Буурсап ?лэтин биир с?р?н хайысхатын, инники с?р?н соруктарын сырдатар ыйытыкка хоруйун улуу Арассыыйа биэс гыммыттан биирин ылар ба?ырхай сир баайдаах Саха ?р?сп??б?л?кэтигэр, саха уонна хотугу т?р?т омуктар, олохтоох нуучча нэ?илиэнньэтин дьыл?атыгар олус актуальнайын уонна кини к?т?хп?т проблемалара ?сс? да а?а?ас туралларын учуоттаан, аа?ааччы бол?омтотугар ту?аайабыт:
– Иван Семенович, эн оло?у? ?г?с сылларын Саха? сирин айыл?атын к?м?скэлигэр анааты?. Кэлин сылларга радиация – сир аннынаа?ы ядернай э?иилэр уонна урут хостоммут а?а?ас халлаан анныгар хаалларан кэбиспиттэрэ тулалыыр эйгэ?э, ки?иэхэ-с????гэ, кыылга-с??лгэ олус кутталлаа?ын, ку?а?ан содулларын ??рэтти?. Олор тулалыыр эйгэ?э буортулаах дьайыыларын аччатарга бэйэ?ин харыстаммакка ?лэлээти?. Итини барытын соторутаа?ыта суруйбут «Якутия радиоактивная» диэн дьо?ун кинигэ?иттэн да билэбит. Кинигэ?эр радиация дьайыытын суох о?орууга ?лэ ситэ ыытыллыбата, бу олус уустук проблема ?сс? да кыайан бы?аарыллыбата диэбиккин. Радиация дьайыытын туоратар управлениены Арассыыйа?а аан бастаан Саха сиригэр тэриллибитин туох да т?р??тэ суох тохтотон кэбиспиттэрин эмиэ билэбит. Арай управление?ын иккистээн тилиннэрэр буоллар, аан бастаан туох ?лэни ыытыа? этэй?
– Мин управлениены салайарбар анал лицензиялаах, ?лэ ыытарга к???ллээх киин научнай институттары, ?г?с биллиилээх, ааттаах-суоллаах учонайдары кытта сибээс олохтообутум, ?лэлэппитим. Олор «Росатом» ?лэ?иттэрин м?кк???ннэрбэт гына т?м?ктэри ылан испиттэрэ. Кинилэр ?лэлэригэр оло?уран, Саха сиригэр о?о?уллубут 12 сир аннынаа?ы ядернай дэлби тэптэрииттэн «Кратон-3» (1978 с.) уонна «Кристалл» (1974 с.) саахаллаах э?иилэр сирдэрин ч?л?гэр т??эриигэ (реабилитация) бырайыак о?отторбуппут. Хомойуох и?ин, «АЛРОСА» АХ ити бырайыак ирдэбилин ситэ толорбото, тулалыыр эйгэ?э куттал суо?уура тохтотуллубата. Мин кэннибиттэн радиация боппуруо?унан дьарыктаммыт Айыл?а харыстабылын министиэристибэтэ хонтуруолун кыайбата. Иэдээннээх саахалы та?аарбыт «Росатом» институтун (ВНИПИпромтехнология) итэ?эйэн ити ?лэни толотторо сатаабыттарын, киниэхэ бас бэринэн кэбиспиттэрин т?м?гэр итинник буолла.
Холобур, кэнники докумуоннар к?рд?р?лл?р?нэн, «Кристалл» э?иигэ «ч?л?гэр т??эрии» кэнниттэн (12 сыл буолан баран) э?ии сириттэн радионуклид тахсарын, алмаа?ы хостуур шахта?а кытта киирэрин, оттон к?р??лээбит остуолбалара сууллан эрэллэрин министиэристибэ бэйэтин сыллаа?ы дакылаатыгар уонна атын учуонайдар ?лэлэригэр суруллар. Кэтээн к?р?рг? аналлаах скважиналары бырайыак ирдэбилин тутуспакка ситэ ??ттээбэтэхтэрин, радионуклиды а?арбат цеолиттаах ханаабаны о?оро сорумматтарын ту?унан ?г?ст?к сурулунна.