Кэм кэрэ?иттэрэ
Шрифт:
Арамаан кэргэнинээн т??рт сыл устата олорор да, убайдарын ?т?г?ннэрбит курдук, айбыта кинини о?о т?р?тт?р?н маанылаабатах. Чугас-ыраах сирдэринэн эргичийэн, кэргэнин илдьэн к?рд?р?, с?бэлэтэ сатаабыт да, ту?а тахсыбатах. Хомойуус да буоллар, хайыа баарай? О?о?о ба?арара бэрдиттэн, сири-буору аннынан, аатырбыт а?ай ото?укка Куома Чааскы??а тиийэргэ бы?аарынар. Ол ытык кырдьа?а?ы хайдах гынан тылыгар киллэрбитин билбит суох.
Оччолорго мин, т?рд?с кылааска ??рэнэр о?очоос, сааскы биир ?т?? к?н, с???? к?р??чч?лэр олорор дьиэбитигэр оттор маспыт б?ттэ диэннэр к?л? к?рд???, ол Харытыанаптарга тиийбиттээхпин. Эбэ алаа?ын сыырын ?р? с??рэн, аба?ам Дь?г??р о?онньор бала?аныттан чугас, тыа са?атыгар турар дьиэ?э к?т?н т?ст?м. Онно дии, урут ха?ан да харахтаан к?рб?т?х ки?им, а?аар илиитинэн кэтэ?иттэн
Дьиэбэр тиийбиппэр, ким-хайа иннинэ Бааска уол, Дьэбдьэкэ кыыс ыйыт да ыйыт буоллулар: «Хара?а уоттаах», «дьиппиэрэн с?рдээх даа?», «та?а?а хара?», «этэрбэ?э т?нэ даа?». Ону баара кыыс ийэтэ: «Ыраахтан кэлбит улахан ки?и ту?унан ону-маны лахсы?ыма?!», – диэн саба са?арда. Кэлин истибиппитинэн, Арамааннаах утуу-субуу икки кыыс о?оломмуттара. Сэттис кылаа?ы б?тэрээт, куоракка ??рэнэ киирэн-хайаан, ол кыргыттар туох дьон буолбуттарын субу диэн чуолкай билбэппин. Бы?ата, мин кэпсээбит Харытыанаптарбыттан били??и Томпо улуу?ун Кириэс Халдьаайытыгар, иитиэх уоллара Б??т?ртэн ураты, ыал буолан ??скээбит-тэнийбит суо?ун курдук ?йд??б?н. Кэм-кэрдии хамсаа?ына арыт итинник кэри-куру ?р?ттэнэр бадахтаах. Эбэ алаа?ын Илин Бас дэнэр сиргэ урут биэс уонча чилиэн ха?аайыстыбалаах б?т?н холкуос олорбута. С??рбэччэ дьиэттэн, биэс с??счэкэ с???? кыстыыр икки с??нэ хотонуттан, холкуос хонтуоратыттан, ?с ма?хаа?айдаах бурдук куумунатыттан дь?р? биирдэстэрэ эмэ ордоохтооботох. Дьон олорбото?ун курдук барыта к??рэ-ла?кы…
Саха тустаах кэмигэр аатырбыт ото?ут Фома Чашкин ?т??н? санаан сылдьыбыт биир сирэ субу соторутаа??а диэри итинник б?р?к?тэ суох к?р??нэнэн турара.
Бу ахтыыны суруйдум Эбэ алаа?ын Илин Ба?ын урукку олохтоо?о Миитэрэй Кустуурап
2014 сыл, ахсынньы 3 к?нэ»
Дьэ ити курдук, ытык ки?и дьо??о-сэргэ?э к?м?л?сп?тэ, абыраабыта му?ура суох элбэх. Улуу эмчит ту?унан кинигэни хомуйан, 2009 с. о?орорбутугар, Уолбаттан Куома кырдьа?ас идэтин сал?аан, ?т?мэн элбэх ки?ини эмтээн ?т??рд?б?т уола Михаил Фомич Чашкин дьиэ кэргэнэ, кини оло?ун до?оро Альбина Саввична Чашкина уонна дьа?алта?а ?лэлээбит Людмила Ильинична Бурнашева, музей ?лэ?итэ Оксана Петровна Егорова, Баайа?аттан кыраайы ??рэтээччи Татьяна Игнатьевна Андросова к?м?л?сп?ттэрэ. Оттон урут Байа?антай, Таатта улуу?угар киирэр Томпо Кириэс Халдьаайытын э?ээриттэн суруналыыс Евдокия Семеновна Неустроева, ?лэ, тыыл бэтэрээнэ Иван Иванович Павлов матырыйаал хомуйан ыыппыттара. Ол курдук элбэх ки?и к?м?т?нэн хомуллубут ахтыылар т?м?ллэннэр, балачча баай матырыйааллаах дьо?ун кинигэ «Айыл?аттан айдарыылаахтар» серия?а 2009 сыллаахха к?н сирин к?р?р кыахтаммыта.
Саамай ??р??лээ?э диэн, ити ыарахан, уустук идэтин кини т?р?пп?т улахан уола утумнаан, саа?ын тухары бар дьонун эмтээн эрэйдэрин чэпчэттэ. Михаил Фомич Чашкин ?йэ а?аарын кэри?э кэм устата ити ытык эбээ?инэс о?остубут эмтиир дьарыгынан ыалдьар дьо??о к?м?л???н, дьон-сэргэ махталын ылыан ылла.
Хомойуох и?ин, би?иэхэ сахаларга сэбиэскэй кэмтэн т?р?т итэ?эли билиммэт атеистыы иитии содулугар, онуоха эбии урут алаастарынан, ?рэхтэринэн тар?а?ан быданан олорбуппут таайан дуу, аттыбытыгар баар талааннаах, дьо?урдаах дьоммутун аанньа аахайбат, ситэри сыаналаабат кэрэгэй кэмэлдьи баар. Оннук к????н сы?ыан урукку итэ?эли-?гэ?и билиммэт, киэр илгэр, сада?алыыр адьынат, репрессия са?аттан ыла силис тардан, ордук айыл?аттан айдарыылаах идэлээхтэрбитигэр уларыйан биэрбэт. Урукку идэлээх дьоннорбут ыалдьар, эрэйдэнэр биир дойдулаахтарыгар к?м?л?р?н, эмтээ?иннэрин и?ин ?т?ргэ??э т?бэ?эн, эрэйи-кы?ал?аны к?рс?н туран, ?йэлэрин тухары айыл?аттан анаппыт, ?б?гэттэн утумнаабыт идэлэриттэн аккаастаммакка, ?лэлээн ааспыттара. С?д? дьоммут ту?унан кэли??и сылларга эрэ кэккэ ахтыылар хомуллан бэчээттэннилэр.
«Бичик» (Айар) кинигэ кы?атыгар 2007 сылтан са?алаан, анал сериянан К?ст?к??н Чирков, Ньыыкан, о.д.а. уонна били??и кэм айдарыылаахтарын тустарынан кинигэлэр тахсан барбыттара. Оттон Куома Чааскы??а аналлаах кинигэни
Манна ?сс? биир саха саарына, ?т??кэн ки?и ту?унан ахтан а?арыахпын ба?арабын. Кини – саха биллиилээх учуонайа, билим дуоктара, ?рд?к ??рэх ти?игэр экономиканы ??рэтиини тэрийбит, кэлин суруйааччы бы?ыытынан аа?ааччылар бол?омтолорун тардыбыт Василий Романович Дарбасов. Уолбаттан а?ыйах к?ст??х Дабаччыма диэн Мэ?э Алдан нэ?илиэгин сиригэр-уотугар т?р??б?т-??скээбит Ба?ылай Арамаанабыс оло?ун ти?эх сылларыгар доруобуйатынан улаханнык мо?уогуран, Михаил Фомичтыын билсибитэ. Эмчит хайдахтаах курдук ту?алаа?ын, наадалаа?ын бэйэтинэн билэн, ыарахан ыарыыны кытары туруула?ан, ?йэтэ арыый у?аан, Николай Островскай, Эрилик Эристиин холобура суох хорсун бы?ыыларыгар ханыылыы, к????н т?м?нэн хас да?аны кинигэ суруйбута. «Куома Чааскын» диэн дьи? олоххо буолбукка оло?урбут уус-уран сэ?энин суруйан норуотугар кэриэс кэби?эн хаалларбыта. Дабаччыма ити айымньытын суруйарыгар Михаил Фомич бэйэтэ, кини оло?ун аргы?а Альбина Саввична о.д.а. улаханнык к?м?л?сп?ттэрэ.
Уолбаттан Михаил Фомич чугас ыала, саха?а, киэ? эйгэ?э мындыр ?й?нэн, дьикти-дьиибэ дьарыгынан биллибит Михаил Трофимович Боппосов маннык дьикти т?бэлтэни и?итиннэрэн турар. Чашкиннар дьиэлэрэ электропроводкаттан сылтаан умайбытыгар, истиэнэ?э ыйанан турбут а?аларын Куома кырдьа?ас мэтириэтэ хоруордар да?аны б?т?н хаалбытын дьон барыта с?хп?т эбит. Мин ?рд?к? кылааска бииргэ ??рэммит ??лээннээхпин Михаил Боппособу анаан-минээн ?лэ?эн к?рс?н, ааттаах-суоллаах ыкса ыалын ту?унан сэ?эргэспитим Мантан салгыы кини кэпсээнин аа?ааччы билиитигэр тириэрдэбин:
«1990 сыллаахха биhиги Петр Алексеев аатынан совхозпут отделениетыгар Уолба?а Кабардино-Балкария, Нальчик курортугар икки путевка кэлбит этэ. Ону хонтуора?а сылдьаммын истэммин, мин таhараа ыалбар М.Ф. Чашки??а кэпсээбитим: «Иккиэн сынньана барыахха!» – диэн оонньуу-к?л?? курдук эттим. Мэхээлэ да?аны ону сэ?ээрэ иhиттэ. Онтон мин хонтуора?а иккиhин сылдьарбар: «Михаил Фомич эмтэнэ барыан ба?арар», – диэтим. Онуоха салалта, ыала ки?и до?ор буоллун диэн, иккиэммитигэр путевка анаабыттара. Фомич с?б?лэhимээри гыммытын, дьоно хаайан, иккиэн бэс ыйыгар барбыппыт. Тиийэн олус ?ч?гэйдик сынньаммыппыт. Хайа?а экскурсия?а суруйтараары гыннахпына, киhим арыт буолуммат. Онтон аны ол к?н?гэр барсыан ба?арар. Инньэ гынан, бэйэм эрдэттэн суруйтараммын, Эльбрус чыпчаалыгар, атын да Хотугу Кавказ кэрэ миэстэлэригэр сылдьыталаабыппытын ?ч?гэйдик саныыбын.
Оччолорго путевка 24-тэн тахса к?ннээх буолара. Хаhaн да бэйэ ыырыттан, дьиэттэн тэйбэтэх дьо??о балачча уhун кэм курдуга. Дьиэбитигэр сурук суруйабыт. Мэхээлэм барахсан кэргэниттэн сурук тутта?ына, сотору-сотору хос ылан аа?ар. Дойдутун, дьонун олус ахтар. Саастаах дьону кытары, нууччалыы бэркэ ?йд???н, олус тапсан кэпсэтэр. Дьэ ол курдук сылдьаммыт, биирдэ дьиибэ т?бэлтэ буолбута. Арай т??н уhуктан кэллим – Мэхээлэм б?к т?hэн, т?б?т?н харбанан олорор эбит. Уум быыhынан к?рд?хп?нэ, уhун сабыччы ??нэн т?сп?т батта?ын ?ргэнэргэ дылы гынар. Уонна тугу эрэ элбэх-элбэ?и ботугуруурун истэбин. Ис хоhоонун ?ч?гэйдик арааран истибэтим. Арай: «О?олорбун кыайан эмтээбэт буоллум…» – диирин эрэ ?йд??н иhиттим. Т??? ?р оннук олорбутун билбэтим, мин утуйан хаалбыт этим…
Аны санаатахпына, онтон ыла кини аhа?астык дьону эмтиир буолбута. Ол иннинэ кини хас да сыл эттэппит эбит быhыылаах. Наар т?б?т? ыалдьан, сытан тахсар этэ. Онтон ити со?уруу сылдьар кэммитигэр бото-болдьо?о ситэн аhыллыбыт эбит, быhыыта. Ол иннигэр биирдэ эмэ билэр дьоннорун эмтиир этэ. 1995 с. кыыhым диатезтаан эрэйдэммитигэр эмтээн турар. Эмтииригэр туттаары, то?со?ойу ытан а?аларбар сорудахтаабыта. Ытыан иннинэ ал?аар диэн эппитэ, «эмп-томп буол…» диэн тыллардаах этэ. Биир саастаах уолум Мичил эмиэ киниэхэ эмтэнэн, ?т??рэн хаалбыта.