Ки?и биирдэ олорор

Данилов Софрон Петрович

Кыыча им балай тымныыга хааман иэн ыстыык кырыытыныы сытыы, тымныы сааа кэтиллэ тстэ:

– Тохтоо! Киминий? Докумуоун!..

8

Эраст Константинович Соболев били Валерий Аргыылап кэлэ сылдьыаыттан ыла олоо огдолуйда. Кини эин арааы эргитэ санаан, аанньа утуйбакка, тн быа оронугар кулуннуу мхсн баран сарсыныгар лэтигэр нэиилэ кдй кхс эрэ тиийэн олордо. Ол олордоуна кнс сэкэрэтээр паапка тутуурдаах киирдэ.

– Табаарыс Соболев, личнэй дьыала анкетатыгар р армияа сылдьыбыт кэми чуолкайдык ыйыллыбатах. Хаааыттан хаааа диэри этэй?

Эраст Константинович сулбуччу этэн биэрдэ. Кини итинтэн куттаммат. Кини автобиографиятыгар тугу да кистээбэккэ суруйбута: ыраахтааы армиятыгар,

р сэриитигэр, Колчакка сулууспалаабытын барытын. Онуоха кии иниээ, дьиктиргии саныаа суох буолуохтаах. Урут рнэргэ сылдьан баран билигин Кыыл Армияа сулууспалыыр кии кини эрэ дуо? гс. Кыыл сэриигэ киирэн кыргыыыларга аатырбыттар, Кыыл Знамя орденынан наараадаламмыттар дааны элбэхтэр.

Бэл саамай рдк байыаннай оргаа – республика реввоенсоветын састаабыгар ыраахтааы офицердара бааллар. Билигин лэит-бааынай былааа, Кыыл Армияа чиэинэйдик сулууспалыыр буоллаххына, уруккугунан сирэй-харах анньыбат. Соболевы куааннык лэлиир диэн ким дааны этиэ суоа. Кини чиэинэйдик сулууспалыыр. Итинник санаан, кини личнэй анкетатыгар итээс дааталары бэрт дбнк ситэри этитэлээтэ.

Дьэ онтон, дооор, аан сабыллаатын кытта Эраст Константинович санаата тттр бутуллан турбатах дуо! Сэкэрэтээр баыыбатыгар бааалысталаан хардараары айаын атан баран, ол аппыта аппытынан олорон хаалла. Бэйи эрэ, тоо кини личнэй дьыалатын ктхтлэр бгн? Бээээ, иллэрээ кн буолбатах – бгн? Итинник санаа йгэр кылам гыммытыгар били Валерий Аргыылап ньолбуах сирэйэ хараар кст тстэ. Онуоха атаын уллуаыттан тбтн оройугар тиийэ этин сааа бтнн тртэ тардан барда… Бээ-бээ… Ити барыта мээнэ тбэиэхчэ буолбатах быыылаах. Оччоо бээээ киэээи ыалдьыт уонна бг личнэй дьыала паапката ситимнээхтэригэр тахсар. Оччоо… Бээ-бээ… Били азиат дьиикэй кэтэбилгэ сылдьар эбит буоллаа. Киниэхэ ыалдьыттаабытын батыан кэлэн эмиэ крдхтр. Ол иин ити личнэй дьыалатын сргтэн, бэрийэн эрдэхтэрэ. ЧК военкома, военком секретарыгар эттээ. Дьэ иэдээн… Баар, тбэлтэ буолаарай? Ээ?.. Акаары, чиччик киилии айаын аллатан олорорун йдн, Соболев тииэ тииигэр охсуллан лаыргыар диэри сыаахтарын хам ыстаата. Хата хоско бииргэ лэлиир киитэ, военкомат хааайыстыбаннай чааын начальнига Курбатов, кырдьа барбыт хаччаай кии, крбт: кумааытыгар умса тспт. Суох, хайдах эмэ сибикилээн иккиттэн биирин биллэххэ табыллыыык.

Эраст Константинович крдргэ таыста. “Личнэй дьыаланы тугу эрэ эбии суруйабын диэн тттр крдн крххэ дуу? Секретарь оччоо тугу эмэни тыл быктарыа дуо? Арай биэрдин, тугу эбии суруйабыный? Чэ туох эмэ кст ини: буоссата суоу эппитэ буолуллуо. Бэйи, ол эрээри личнэй дьыалатыгар тоо итиччэ лгэр наадыйда диэхтэрэ суоа дуо?..” Ити курдук саарбаалыы турдаына крдрнэн военком, муннун анныгар чччэр курдук бытыгы ордоруммут рдк кии, хааман баыккалдьыйан иэрэ кннэ. Эраст Константинович, суол биэрэн, истиэнэ диэки халбарыс гынан, чинэйдэ:

– Здравия желаю, товарищ военком!..

Военком кини диэки хайыан да крбт, ээрдээ хардардаа буолан, уа илиитин бэргээтин диэки аатыгар эрэ садьыс гынна уонна уоун иигэр тугу эрэ ботугураан, дьккчч туттубутунан ааа турда.

“Дьэ сити!.. Ол иин… сэрэйбит сэрэх…”

Соболев хараа ирим-дьирим буолан ылла. Военком урут ардыгар тохтоон: “Табаарыс Соболев, туох сонуннаахпытый? Доруобуйа хайдаый?” – эин диэн ыйытан, илиитин биэрэн дорооболоон ааара. Билигин хайыан да крбт. Ол иин дааны… аанньаа итинник уларыйбат… Соболев крдрнэн ааспыта буолан иэн, ааас аанынан сэкэрэтээр остуолун кылап гына крд. Атын кумааылар сыталлар. Били кини личнэй дьыалатын паапката суох. “Ханна гыннаай? Военкомугар биэрдээ дуу? Ээ, бэйи- бэйи… Военком улахан бартыбыалы тутан таыста ээ. Оччоо илдьэ бардаа дуу? Ханна илдьиэй? ЧК-а?..”

Эраст Константинович хоугар тттр салбынаан киирдэ. Хамсатыгар табах уурунан тарта. Тохтоло суох буранатан ону-маны атыны санаан крд да, аралдьыйбата. Санаата биир кэм били сатана паапкатыгар иэиллэн кэлэ турар. Хамсатын кл тэбиир ылтаыа ууран баран, кумааытыгар ткйд. Кыаллан одуулаа сатаата да,

буукубалар, бары силбээн, э-аллара уунанаан, симэлийэн стэн истилэр, ол оннугар кумааыларын ортотуттан кини билии алдьархайын трд – Аргыылап ньолбоор сирэйэ бу улам дьэкэрэн тахсан тиийэн кэллэ. Соболев хараын быа симнэ. Клнэ саба тэн таыста быыылаах. Сылаас таммах аын саатыттан сн быа срэн кээриитигэр тстэ. Эраст Константинович ынчыктыырдыы иин тгэиттэн ииэтиннэ, сиэбиттэн былаатын ылан сирэйин саба тутунна.

– Ой…

– Хайдах буоллу, Эраст Константинович? – сэргэ остуолтан саа иилиннэ.

– Ыарыйдым быыылаах… тымныйан… тбм… мэйиим эргийэр. Дьиэбэр баран сытыыыкпын. Секретарга этээр…

Соболев тас ааны ааары уунан иэн, таырдьа аны ким эмэ ктэн турара буолуо диэн дьулайан тохтуу тстэ. Хоугар тннх быыынан кэннин хайыспалаата. Онтон кии атаа тыааабытыгар аан тутааын харбаата уонна, синим биир диэбиттии, нксчч туттан, боруогу атыллаата. Дьиэ клэтигэр ким да суоун, чугаынан уулусса бтннтэ да иччитэин крн э тыынна. Арай уулусса ууор биир кии олбуорга сыыарыллыбыт туох эрэ кумааыны ааа турар.

Соболев дьиэтин диэки хаамта. Тымныы салгыны эирийэн кхс арыый кэээбиккэ дылы буолла. Хаампахтыы тэн баран, кэннин эргиллэн крд уонна, соуйдаа эбитэ дуу, сэ хамнаабыта дуу, чигдигэ халты ктээн тас иэнинэн таылла сыста: кэнниттэн, србэччэ миэтэрэ холобурдаахха, били военкоматтан тахсарыгар олбуорга сыстыбыт кумааыны ааа турбут киитэ батыан иэр эбит. Байыаннай уонна гражданскай иккэрдинэн таастаах: саархайдыы кылгас сонноох, кулгаахтаах бэргээлээх, хаатыкалаах. Сити кини. Кэтэбил буоллаа. Кинини манаан туран баран, батыан истээ. Чахчы, чахчы оннук. “Мэнээк кии тоо миигин батыыаай? Оо, дьэ алдьархай… Ханна баран быыанар билигин?.. Ханна барыаай? Быыанар сир суох. Чэ синэ биир, дьиэбиттэн ыллыннар”. Соболев уун атахтарынан киэ-киэник атыллаталаата. Кэлииккэ аанын аа баттаан тргэн баайытык дьиэтин иигэр сыбдыс гынна. Хоугар киирэн халанын крчгнэн хатаата итиэннэ, сыгынньахтаммакка эрэ, олбуор кэлииккэтин аана тыаыырын ииллээн чрбйн тннк холуодатыгар сыынна. Сотору били саархай сонноох кии тннгнэн элэс гынан ааста. “Тоо киирбэтэ? Арыый ааа баран кэтээн турара дуу? Ити аата билигин ылбат буоллахтара. Ким сылдьарын кэтээн билээри уатар бэйэлэрэ дуу?”

Эраст Константинович остуолун дьааыгын субуйа тарта, хаппыт килиэп тоорохойо, эргэ сыы соттор былааттар, хараарыар диэри киртийбит хаааыта эрэ р бэрчээкки ааара, кум-хам тутуллубут кумааылар сылдьалларын р-танары буккуйда. Онтон орон анныттан икки сиринэн курдаах тирии чымадааны соон таааран арыйа баттаата. Кирдээх ис тааы, эргэ гимнастеркалары тттр-таары ытыйда. Хасыан-хасыан эргэ кэмбиэри булла. Ииттэн суругу ылан ааан барыгылдьытта уонна испиискэ уотугар уматан баран клн куукунаа тахсан ооххо бырахта. Киирэн, чымадаанын иирдьэ тэптэ итиэннэ сс тугу суох ооруохха сатаныаын саныы сатаата. Санаан да тугу да йдбт. йдн да иин туга да суоа. Ити умаппыт суруга дааны дьиэ туох да куаана суоа, госпитальга бииргэ эмтэммит табаарыын суруга этэ. Ол да буоллар… Кэбис, умайдын, суоа ордук…

Соболев бу тн эмиэ аанньа утуйбата. Нухарыйан истэин аайы туох эрэ улахан, ыарахан, хап-хара баайы рдгэр баттыы тэр. Оччоо хаыытаабытынан уукта биэрэр. Ийэ-хара клнэ тахсыбыт буолар. Сарсыарда ыаастаах уу кэриэтэ дьалкынас тблх турда. Хаппыт килиэп тобоун аатыгар эрэ кум-хам ыстаан ааатаа буолан лэтигэр нэлбинээтэ. Военком, баар, ыыран кэпсэтээрэй диэн кэтэстэ да, ыырбата. Соболев крднэ, лэиттэр барыларын дааны киниэхэ сыыаннара уларыйбыкка дылы, бары киниттэн тэйэ туттар курдуктар. Кн быа ол курдук, кими да кытта сэлэспэккэ, кимиэхэ да чугааабакка, сдэнээн сырытта. Наар остуолугар олорон дьыалатын бэрийбитэ буолар. Эбиэккэ хайдах эрэ таырдьа тахсыан дьулайан ханна да барбата. Остуолун дьааыгыттан урут атыылаан баран умнан кэбиспит бэрэскитэ таастыйа хатан сылдьарын булан сиэтэ. л болдьохтоох, ол олордоуна остуорас эмээхсин тугу эрэ крдн хабытайданан киирэн, кинини крн, саа аллайда: