Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке)

Хомченко Василий Федорович

У сорак шостым, калi я чытаў гэты дакумент, ён ад шырокай публiкi хаваўся, быў засакрэчаны. Цяпер - вось жа, як мяняецца час, - артыкул Лацiса часта цытуецца.

Вялiкiм прыхiльнiкам масавага чырвонага тэрору быў i Ленiн. У канцы чэрвеня васемнаццатага года ён тэлеграфуе ў Петраград Зiноўеву ў сувязi з забойствам эсэрам рэдактара "Красной газеты" В.Валадарскага: "Тав. Зiноўеў! Толькi сёння мы пачулi ў ЦК, што ў Пiцеры рабочыя хацелi адказаць на забойства Валадарскага масавым тэрорам i што вы (не Вы асабiста, а пiцерскiя цэкiсты цi пекiсты) утрымалi. Пратэстую рашуча! Мы кампраметуем сябе: пагражаем нават у рэзалюцыях Саўдэпа масавым

тэрорам, а калi да справы, тармозiм рэвалюцыйную iнiцыятыву мас, цалкам правiльную. Гэта немагчыма! Тэрарысты будуць лiчыць нас анучамi. Час архiваенны. Трэба заахвочваць энергiю i масавiднасць тэрору супраць контррэвалюцыянераў i асаблiва ў Пiцеры, прыклад якога вырашае. Прывет. Ленiн".

Заахвочваць масавiднасць тэрору? Не ўтрымлiваць рабочых ад масавага тэрору? Што гэта, як не заклiк да тэрору натоўпу.

А цяпер можна ўявiць, што адбывалася ў Пiцеры пасля гэтай тэлеграмы.

Былi ў справе Рускага-Кавалеўскага яго артыкулы пра гвалтоўную калектывiзацыю, раскулачванне, пра лагеры, расстрэлы трыццатых гадоў, пра ўсё тое, што мы цяпер рашуча асуджаем i лiчым вялiкiм злачынствам Сталiна.

Абвiнавачваўся Рускi-Кавалеўскi ў здрадзе радзiме.

Бiяграфiя яго такая. Пасля рэвалюцыi, калi была распушчана старая армiя, Рускага-Кавалеўскага як ваеннага спецыялiста мабiлiзавалi ў Чырвоную Армiю. Нейкi час служыў у Петраградзе, Маскве, потым ваяваў на франтах супраць белых, займаючы высокiя штабныя пасады.

На Ўсходнiм фронце яго штаб трапiў у палон да калчакоўцаў. Калi ўсiм былым афiцэрам, у тым лiку i Рускаму-Кавалеўскаму, прапанавалi перайсцi на службу ў белую армiю, ён перайшоў. Сапраўдную прычыну гэтага пераходу следчыя "Смерша" i не старалiся выяснiць, iм дастаткова было проста зафiксаваць гэты факт. Прычынай жа згоды на службу ў Калчака магла быць боязь расстрэлу, хiтрасць, каб потым пры зручным моманце зноў вярнуцца да чырвоных.

У Калчака ён атрымаў таксама высокую штабную пасаду, генеральскае званне i ваяваў на баку белых да самага паражэння, а потым эмiгрыраваў у Югаславiю, дзе i жыў усе гады да арышту.

З генералам я меў гутарку яшчэ да суда. З трыбунала мяне паслалi ў палявую турму (яна была пры асобым аддзеле "Смерш") уручыць Рускаму-Кавалеўскаму абвiнаваўчае заключэнне. Я туды i скiраваў. Яго з агульнай камеры завялi ў маленькi пакойчык, куды i я зайшоў. Генерал хударлявы, вышэй сярэдняга росту, з тыповым расейскiм аблiччам i добрай расейскай мовай. Мяне здзiвiла, як мне здалося напачатку, яго ўнiзлiвасць перада мною, нiбы ад мяне нешта залежала ў вырашэннi яго лёсу. Ён ускочыў, выцягнуўся ў струнку, шмякнуў па-ваеннаму чаравiкам аб чаравiк i гучна назваўся: "Генерал-маёр Рускi-Кавалеўскi". Ад пачутага "генерал" я таксама аўтаматычна стаў па стойцы смiрна, казырнуў. Калi ачомаўся, хто я i хто перада мной, то сеў, прапанаваў сесцi i генералу, даў яму копiю абвiнаваўчага заключэння. Яно было кароткае, як тады i пiсалi падобныя дакументы. Тэкст яго прыблiзна такi:

"Падсудны, будучы мабiлiзаваны ў Чырвоную Армiю, добраахвотна здаўся ў палон контррэвалюцыйнаму войску Калчака, атрымаў пасаду начальнiка штаба войск i ваяваў супраць Савецкай улады... Знаходзячыся потым у эмiграцыi, выступаў з антысавецкiмi паклёпнiцкiмi артыкуламi i мемуарамi..."

Ён прачытаў тое абвiнаваўчае заключэнне i сказаў:

– Ну а пры чым тут мае мемуары i артыкулы? Я ж у iх не заклiкаў звергнуць савецкую ўладу. Я ўспамiнаў толькi тое, што адбывалася.

Нiчога

я яму не адказаў, пацiснуў плячамi. Юрыстам я яшчэ не быў, а толькi падаў рапарт на вучобу ў Ваенна-юрыдычную акадэмiю, i ў трыбунал мяне ўзялi з армейскага рэзерву працаваць часова.

– Ну а вы ж... нападалi, - нарэшце знайшоў я слова больш-менш мяккае, - на нашу армiю, парадкi.

– А цi ж каму забаронена мець сваю думку на розныя падзеi i парадкi? спытаў ён.

Яго, як чалавека ваеннага, цiкавiла ў эмiграцыi i наша армiя. У сваiх артыкулах у эмiгранцкiх выданнях ён прафесiйна ацэньваў здольнасцi вышэйшага камандавання Чырвонай Армii. Вось дадзеныя iм у трыццаць восьмым характарыстыкi некаторых нашых вядомых военачальнiкаў. Я выпiсаў iх i доўга потым захоўваў запiсы.

"Варашылаў - не палкаводзец, не ваенны мыслiцель, не стратэг, чалавек увогуле абмежаваны. У будучай вайне не здольны камандаваць усiмi ўзброенымi сiламi... Ды i вайсковым злучэннем не зможа ўпраўляць..."

"Будзённы - яшчэ менш здольны на нейкую значную ролю ў вайне... Шашкамi ў будучай вайне ваяваць не будуць... А ён лiчыць i цяпер кавалерыю галоўнай баявой сiлай у вайне сучаснай..."

Падобныя характарыстыкi iм дадзены i маршалам Цiмашэнку, Блюхеру, Кулiку.

Сапраўды, як у ваду глядзеў генерал Рускi-Кавалеўскi: у Айчынную вайну кожны з тых военачальнiкаў цярпеў толькi ганебныя паражэннi, i ўсе яны былi адхiлены ад камандавання ваеннымi аперацыямi. Толькi чамусьцi пра лёс Блюхера генерал памылiўся - не давялося яму ўдзельнiчаць на вайне, Сталiн яго расстраляў.

У артыкулах пра Чырвоную Армiю ў Рускага-Кавалеўскага адчувалася ўстрывожанасць за слабасць камандавання, устрывожанасць за лёс Расеi, бо над Эўропай згушчалiся хмары новай сусветнай вайны. Многiя расейскiя эмiгранты тады разумелi, што Гiтлер абавязкова нападзе на нашу краiну, i непакоiлiся, цi зможа яна даць яму адпор.

Што ж, любоў да Расеi ў расейцаў засталася генетычная. Пра гэту любоў сведчыць той факт, што пераважная большасць расейскай эмiграцыi, калi ў сорак першым пачалася вайна, жадалi сваёй Радзiме перамогi i рабiлi многае, каб ёй памагчы. Шмат нашых суайчыннiкаў-эмiгрантаў змагалiся з фашыстамi ў партызанскiх атрадах, падполлi. Генерал Дзянiкiн звярнуўся з заклiкам да расейскай эмiграцыi не iсцi на службу да фашыстаў, а памагаць Айчыне.

Патрыётам Расеi паказаў сябе i генерал Рускi-Кавалеўскi. Нянавiсць да германскага мiлiтарызму ў яго засталася яшчэ з той вайны. Ён ведаў, што i ў тую вайну i ў гэту ў Германii адна мэта - захоп расейскiх земляў. А Германiя Гiтлера ўвогуле мела задачу знiшчыць Расею, расейскi народ, яго мову, культуру. Дык якi ж расеец можа жадаць бяды Расеi?

Генерал Рускi-Кавалеўскi сам ужо не мог па стану здароўя ваяваць супраць фашыстаў са зброяй у руках. Ён паслаў у бой сваiх двух сыноў. Яны ваявалi ў армii Цiта, сталi афiцэрамi, заслужылi ўзнагароды.

Сыны i iх бацька чакалi прыходу нашай армii з радасцю.

I вось мы прыйшлi i не абнялiся з суайчыннiкамi, не падалi iм руку дружбы, не сталi дараваць узаемныя грахi, а пачалi вышукваць у кожнага эмiгранта, што i калi той рабiў варожае супраць рэвалюцыi. У многiх знаходзiлi, прыпамiналi ўсё, кожную дробязь, незалежна ад таго, як яны паводзiлi сябе ў гэту вайну. I пайшлi этапы нашых суайчыннiкаў-эмiгрантаў у Сiбiр, на Калыму папаўняць i так перапоўненыя лагеры. Армейскiя аддзелы "Смерш" правялi татальную работу ў гэтым напрамку.