?л??-тиллии икки ардынан

Чуукаар Прокопий

Ыттара му? кыраайынан ойон и?эн, туох эрэ к?ст?бэт истиэнэ?э кэтиллибиттии, хорус гына т??эллэр. Кутуруктарын купчутан илэ-чахчы туохтан эрэ олус куттаммыт к?р??нэммиттэр. Уйбаан, со?уйбут омунугар, ойон турарыгар сыар?атын т??нэри к?т?н кэби?эр. Бэриэччитигэр тиийбитигэр ыта ыйылыы-ыйылыы муу?у сытыр?алыыр. ?р?? э?э сытын ыллахтара, ?сс? чугас бы?ыылаах. Хантан эрэ муус хал?а?атын быы?ыттан кэтээн сытта?а дуу? Бэл к?н?с ?р?? тунахха балыйтаран к?ст?бэт аарыма кыыл бу айылаах балай хара?а?а субу да саба барыйан турда?ына к???л. Бэрт чугас буолан ыттар сыт ыллахтара. Сыар?атыгар сы?арыйар-сы?арыйбат сыылы?хайдаан тиийэн саатын с??рэр. Бэл табаны хотуппат ба?айы ?р?? э?эни

хайыа эбитэй. Тирээн туран ыта сатаан к?р?р? дуу. Аны ыттара куотан хаалыахтара турар. Тарыыр ма?ы и?иннэрэр то?оостоох муус ч?м??? суох бы?ыылаах. Бэриэччитигэр тиийэрэ буоллар, ытын бэйэтигэр хам кэлгиниэ эбит. Ытыгар сынан тиийэн, быатын туппахтыы сылдьан сылбырхай ууну чалымнатан ылар. Бай! Таа?ар бэлиэр кэлбит буолла?а дуу. Бу сырыыга сулбу-халбы сыар?атыгар батыччахтаан тиийэн тарыырын тардыаласпыта мууска хам то?о охсубут. Бы?а?ынан чээччэйэн онтун бэрт ?р аста?ан араарар. Барыахтаах сирин ма?ынан анньыалыы сылдьан муус ырбыыламмытын булан ылар. Ура?ас тиийбэт кэтиттээх а?а?ас уу субу бургучуйа сытар эбит. Ыттара ырбыы адьас кыламаныгар тохтообуттар. Кыл м?чч? муора?а умсаахтана сыспыттар. Курумуутун уллу?а мууска сыста?ныыр гына илийбит. Ыттарын атахтарыгар инчэ?эй биллэн эрдэ?э, кэннилэринэн тэйэн сыар?аларыгар ыга сыстыбыттар. Халлаан сырдыырын манна кэтэ?эрэ кутталлаах буолсук. Ууга да былдьатыы?ыктар, то?он да буорайыы?ыктар. Хаар тохтообот килэ? муус чысхаанын туох тулуйуо буолла?ай! Сыар?атын т?тт?р? со?он балачча барбахтыыр, онтон ыттарын быаларын бэрийэ-бэрийэ дьиэтин ту?аайыытын булларар.

Сарсыарда сырдыкка кэлэн к?рб?тэ, уонча миэтэрэ кэтиттээх муора муу?а ыраахха диэри хайа барбыт. У?уоргу ?тт?гэр муус модьо?ото кими да ыыппат гына ?р? к??рэлэммит. Муус ?рд?нэн сылбырхай уу килэччи то?мута ыты да таба тирэннэрбэт ?л?гэрэ. Тыал к????ттэн сыар?ата ыттары талбыт сиригэр тамнаталыыр. Чараас муус араастаан то?мутугар тилэхтэрин бы?ыта ?ктээн ону салана сытаахтыыллар. Маннык буолла?ына, ?т?р?нэн Ки?илээххэ сананыа суохтар. ?ст?? с??с кыраамнаах уонча баа?ка балык кэнсиэрбэлээхтэр. Онон хас хонуохтарай?! Ыттарын а?ылыгын сиэн кэбистэхтэринэ, к?н?нэн буруолара сабылларыгар тиийэр. Онтулара да ?ксэ саллааттар а?ылыктарын тобо?о, ону кытта икки-?с куул ку?а?ан балык эрэ. Ыксаатахтарына, бэйэтэ со?ото?ун сатыы баран кэлэрэ дуу, Тароторины хабар?алаан да туран а?ыйах куул бурдугу син а?алтарыа этэ.

Уйбаан саатын с?гэ-с?гэ туундараны к?н тура-тура кэрийэ сатыыр да, кыыллара хара?ар да к?ст?бэттэр.???с к?н?гэр эмиэ туга да суох дьиэлээн истэ?инэ, ар?аалата со?ус са?ахха, кини к?рд???нэ, кутаа уота к?ст?рг? дылы. Дьиэтэ тус со?уруу, оттон ол диэки уот оттуох ким да суох буолуохтаах этэ. Хайа дьаабыный? Баалаан хара?а иирэр дуу? Суох, илэ умайар. Котельнай арыытыттан хайа эрэ булчут кэлэн истэ?э. Атын ким да кэлиэх ту?а суох. Баран сэрэтиэххэ. Этэрикээн билиитин ар?аа ?тт?нэн Ки?илээххэ бы?а астарыан наада. Илдьит да тириэрдиэн с?п.

Уоту ту?улаан барбахтаабытын кэннэ кутаа эмискэ к?ст?бэт буолан хаалар. Утуйдахтара. Бинокулунан са?а?ы к?р? сатыыр. Ки?и хара?ар хатаныах баара к?ст?бэт. Сатахха утары сытыы тыаллаах. Оннук санаа мучумааныгар ылларан саараан турда?ына, туох эрэ харалара хаар ?рд?нэн т?к?н??эн та?ынан кэлэн аа?аллар. Таах туруохтаа?ар биир хараны т??к?с гынан ыты?ыгар т??эрэн ылар. Таба т??тэ тыалга ?рдэрэн тэлээри?ниир эбит. Бачча?а таба т??л??х ту?а суох. Ха?аа??ы эрэ кыыл сиэ?ин сэмнэ?э сытта?а. Онтон тугу эбит ки?и ту?анара хаалбата?ын биллэр да?аны, тыалы утары дь?кк?йб?т?н бэйэтэ да билбэккэ хаалар. Бэрт ыраах туох эрэ хараарара к?ст?б?т?гэр Уйбаан, хомурах ?рд?нэн халтарыйа-халтарыйа, с??рэн бэдьэйэр.

Ха?ан,

туохтан ?лб?т таба сэмнэ?э сытара буолла. Хабар?атын туох эрэ бы?а хадьырыйбыт, и?ин б?т?нн?? орообуттар, кэлин ата?ыттан улахан а?аара у?уо?а эрэ килэйэр. Атына б?т?нн?? сыалай сытар. Сыата да а?ыран к?рб?т?х. Ба?ар, кини ыппыт табата кэлэн о?утта?а дуу? Били??и диэтэххэ эмис. Чэ, ха?ан да ?лл?н. А?ыйах хонукка ыттыын бэйэлиин ?ссэнэр эттэннэхтэрэ. Илин атахтарыттан ньылбы тардан ылан санныгар манаагылыы уурунан кэби?эр да дьиэтин диэки т???нэ турар.

– Хайаа, таба ?л?рд?? дуо? – диэн кэргэнэ т?нн?г?н ?ст??к?лэлии сылдьан утары с??рэн кэлэр.

– Ким да ?л?рб?тэ биллибэт кыылыгар т?бэстим. Дьэ, хата, хоргуйдубут диэн аны ытыс то?уйбат дьон буоллубут.

– Чээн, маны т??? ?р сиэхпит дии саныыгын?

– До?оор, сир-дойду иччитэ би?игини а?ынан бэрсибит а?ын мыыныма. Ба?ар, мантан ыла би?иги да ?тт?кп?т хараланыа, илиибит тутуурданыа.

– Оо, оннук эрэ буоллун.

– Чинчи ?ч?гэй! Кэлэн и?эн куруппааскы халы? ??р?н к?рд?м. Били илим куукулатын булаар эрэ. Сарсын иккиэн к?м?л??н тардан кэби?иэхпит.

Ити киэ?э к??-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ табаларын к?п этин ыргыччы к??стэнэн тото-хана а?ыыллар. ?сс? да бу курдук с??рэр атахтааххыттан с?п-с?п ?л??л?? тур диэн сир-дойду иччитин ??рдэ-к?т?тэ а?аталлар.

– До?оор, мин ыттарым эрэйдээхтэргэ бири?иэнинэн кэтинчэ тигэттээтим ээ. Ыыраахтарын хайыта ?кт??ллэрэ арыый да буолар ини.

– Сулбу т??э сылдьыа суо?а дуо?

– Быалаатахха тулукта?ыы?ы.

– Ол кэтирдэтэлии о?усту? дуо?

– Баастарын о?уута кэтэрдиллиэ. Саланалларын мэ?эйдиэ диэн тохтоотум.

– Уста сатыыр «дьон» буолуо ээ.

– Ээ, ??рэнээ инилэр.

– Мин Котельнай диэки булчут кутаатын к?рд?м. Хайа эрэ ки?и ыттара быстан хонно дуу, хайа ??дэн.

– Ээ, ол уот би?иги кэлиэхпититтэн умайар. Араа?а, Байанай биэрээри гынна?ына, уоттанар-к??стэнэр эбит буолла?а.

– Бай даа?! Мин ол уокка баран и?эн таба этигэр т?бэстим.

– Баалаан, Байанайы? ?л??т?н а?аллы? эрэ, хайа ??дэн…

– Сарсын ханан умайарын к?рд?р??р эрэ. Туох дьикти уота умайар ба?айыный. Иккиэн, ба?ар, биир уоту к?рб?пп?т буолуо.

Сарсыныгар о?охторун туттарар боробулуохаларыгар илимнэрин а?аар у?угун баайан туундара диэки субуйа тардан тимир турбаларга иилэ быра?аллар. Бу турбалары Тиксииттэн мээнэ со?успатах эбит, син к?дь??стээн эрдэхтэрэ. Куруппааскылар хойуутук и?иннэхтэринэ, бу быстарыктан чахчы быы?ыа этилэр.

Б?г?н Уйбаан ?р??р, ?ч?гэйдик сынньанар санаалаах аа-дьуо киирэ-тахса ону-маны ?р? тарда сырытта?ына, эмискэ о?олор ??мэхтэ?э т?ст?лэр:

– Табалаар-табалар!

Арыы ????н диэки налыы хотоол туундара?а табалар ар?ам-тар?ам мэччийэ сылдьаллар эбит. Ки?и ханна да ??мэн чуга?ыыр сирэ суох. Таах ымсыырдар бы?ыылаахтар, эрэйдэммиккэ остуойута суох буолуу?у.

– О?олоор, ба?ар, чуга?ыахтара, мээнэ с??рэкэлэ?имэ?. Хараххытын быра?а сылдьы?. Хас таба баарын билэ сатаа?.

Ол эрээри ээр-сэмээр бары табалартан харахтарын араарбакка кэтэ?э-мана?а сырыттылар. Кэмниэ-кэнэ?эс а?алара тулуйбата:

– До?ор, саабын, батарантааспын та?аар эрэ. То?о кы?ыытай, ??мсэн к?рб?т ки?и.

– Уйбаан, бастаан туо?апкалаан к?рб?кк?н дуо? Биэрэстэни кыайбат сири ылыа дуо?

– Ити ымсыырбыт санаа?ар чугас курдуктар. Хотоол сир хоннохтоох буолааччы.

– Чэ, оттон боруобалаа ээ, ба?ар, биир эмэ табыллаарай.

– Таах кыыллаан кэби?эбит эрэ, хайдах эрэ. Боруобалыахха да?аны. Эн бинокулунан хайдах хамсаналларын к?р?н этэн биэрэн и?ээр.

Били сирэр буулдьа сааларын кытта туо?апканы Шура холбуу тутан та?аарар.