Пастка для пярэваратня

Якимович Алексей Николаевич

Янка ўявіў, як Міраслаў ідзе насустрач ворагу. Ляцяць, свішчуць вакол яго стрэлы. Адзін ідзе… Не кожны асмеліўся б. Відаць, не толькі за бажкоў ён заступаўся.

— Княскі ваявода Куфін крыкнуў: «Наш князь не ведае, што робіць ад гора. Звяжыце яго». Кінуўся, каб затуліць сабою, але не дабег, упаў. Працялі стрэламі.

«Кінуўся, каб затуліць сабою… — паціху паўтарыў Янка. — Кінуўся, каб затуліць… Як Ясь. І ён кінуўся, каб затуліць. Не пабаяўся змяі. А ці кінуўся б я?»

— Дрыгавіцкія воі быццам падужэлі,— расказвае Мацей. — Сабраліся з сілаю і — рушылі на сваіх ворагаў. Спалохаліся тыя, уцяклі.

Славуту не ўдалося. Яго ў палон узялі. Прывялі да бацькі. Заплакаў Міраслаў і сказаў: «Я яму не суддзя. Няхай яго вешчуны судзяць». Выраклі вешчуны: «Ён смерць заслужыў, але апошні сын у Міраслава. Памілуем, калі вернецца да нашых багоў. Можа, і Міраслаў тады памякчэе. Бацькі дзецям даруюць часцей, чым дзеці бацькам». Сказалі гэта Славуту, а ён папрасіў, каб знялі ланцугі, у якія быў закуты. Калі знялі, то прамовіў: «Не магу вярнуцца да багоў, калі адмовіўся ад бацькі». Выхапіў у аднаго воя меч і працяў сябе. А Міраслаў захварэў ад гора.

— Страшна, — прамовіў Мацей. — Яначка, так? Янка глядзеў удалячынь. Ён не заўважыў, што на бараду спаўзла сляза. Кап — капнула на руку.

— Братка, ты плачаш? — запытаў Мацей. Янка моўчкі стаяў, прытуліўшыся да хваіны.

Чаму заплакаў? Сам добра гэтага не ведаў. Міраслава шкадаваў? Магчыма. Ён жа адзінага сына страціў. Сына, які мог бы героем стаць. Недарэчна сваё жыццё скончыў… Самагубца… Самагубцаў нават не хаваюць разам з тымі, хто памёр ці загінуў. Сам сябе мячом працяў. Ці не таму, што даўні Закон прашчураў парушыў? І яны нядаўна парушылі, калі Мацей Антона крыжаком абазваў. Выходзіць, няма апраўдання? Але ж апраўдалі Славуту. А ён ад бацькі адрокся… Ад бацькі адрачыся, што ад Радзімы. Яны ж толькі крыху парушылі. Парушылі… Як і Славута. Мог бы героем стаць. У песнях яго праслаўлялі б…

Янка стаяў, прыхінуўшыся да дрэва. Думкі ў галаве блыталіся, набягалі адна на адну, як хвалі набягаюць на бераг. Усё пераплялося.

— Братка, хадзем, — папрасіў Мацей.

Янка рукавом выцер слёзы, прытуліў руку да грудзей. У грудзях біўся, трапятаўся маленькі камячок.

Ён здзіўлена прагаварыў:

— А яно са мною.

— Што? — не зразумела Алеся.

— Жыццё.

— Якое жыццё?

— Маё.

Алеся замахала галавою.

— Але, але. Яначка, хадзем.

— Хадзем, — пагадзіўся ён.

Яны, карэньчыкі магутнага Дрэва — Дрэва Радзімічаў, Міраславаў, Куфінаў, Славутаў — ішлі па сцяжынцы. Ім, як і іх далёкім прашчурам, радавацца, смяяцца, любіць, шанаваць, зберагаць, памыляцца. Памыляцца… Ці не станецца так, што нехта з іх, як Славута, выхапіць меч, каб… Ці хопіць смеласці, ці не задрыжыць рука?..

Хлеб на стале

Янка думаў, што бацька дома, што апярэдзіў іх. Ды ў хаце нікога не было.

Ён прысеў на лаву, якая стаяла каля стала. Стол, як і лава, зроблены з шырокіх сасновых дошак. Бацька расказваў, што яго яшчэ дзед збіў. Дошкі ад часу пацямнелі, але стол заўсёды чысты, ні плямінкі на ім. Маці штодзень стараецца, нажом скрабе. Бывае, і яны з Мацеем дапамагаюць.

Цяпер на стале ляжаць бохан хлеба і соль, накрытыя белым ручніком. Хлеб кожны дзень на стале. Урадзіла на полі ці не, а хлеб ляжыць. Ён для падарожнага, які раптам пераступіць

парог хаты. Хлеб будзе ляжаць на стале, пакуль маці свежага не спячэ. Тады гэты з'ядуць, а свежы бохан для падарожнага.

Сёлета невядома, калі маці напячэ свежага. Няма за што рук зачапіць. Згубіла спякота хлебны каласок.

Янка абапёрся плячыма аб сцяну. Баляць грудзі, нібы хтосьці абручамі сціскаў. Праклятая змяя! Пачвара ненасытная! Якая ж дужая яна!

— Яначка… — перапыніў думкі Мацей.

— Што?

— Мне есці хочацца.

— Пацярпі. Маці прыйдзе, шчаўя наварыць.

— Дужа хочацца. Жывот аж падцягвае. Давай лустачку хлеба адрэжам.

Янка ўсхапіўся. Здалося, што Мацей зараз возьме нож і адрэжа без спросу.

— Мацей, хлеб для падарожнага. Забыўся? Што няможна, то няможна.

— Маленькую лустачку. Бохан застанецца. Хопіць і падарожнаму. Табе не хочацца есці?

Янка каўтнуў слінку. З самага ранку макулінкі ў роце не было.

— Мацей, нельга. Такі закон.

— Закон? — Мацей усхліпнуў.— І так кепска, і так нядобра. Гэтага не чапай, таго не бяры. А мне жывот падцягвае.

Вунь як брат на хлеб пазірае. Вачаняты аж гараць. Невядома, калі маці прыйдзе, калі шчаўя наварыць. Але ж закон не дазваляе. Закон… Калі парушыць яго? Калі крышку-крышку? Хіба хата з-за гэтага разбурыцца? Парушылі на рэчцы — і нічога не сталася. І воўк не напаў, і пад зямлю не праваліліся.

— Яначка, адрэжу.

Дазволіць? Даўні закон парушыць? А хіба раней не парушалі? Славута парушыў…

— Яначка, чаго маўчыш?

— Ну, адрэж.

Мацей схапіў нож, скінуў ручнік, прыціснуў бохан да грудзей.

— Ты ж глядзі: многа не рэж.

— Добра, добра, — кіўнуў галавою Мацей, а сам адваліў адну лусту, другую. — Яначка, бяры.

Яны елі, не гледзячы адзін на аднаго. Нібы чагосьці баяліся.

Янка праглынуў апошні кавалак, нават добра не пражаваўшы. Зноў, як і ў лесе, цяжка цяжка стала на душы, быццам не свой хлеб з'еў, а крадзены.

— Братка, што мы нарабілі? — уздыхнуў Мацей.

Янка скоса зірнуў на яго. Цяжка, нясцерпна на душы. Нават лава здаецца мулкай.

— Пападзе нам ад бацькі,— прамовіў Мацей.

Нічога не скажаш. Пападзе. Прыйдзецца прызнацца, што адрэзалі, што елі. Вядома, узлуецца бацька. Што ж будзе? Адлупцуе? Можна сцярпець. А калі… Калі пракляне? Як кажуць? Пракляты — усё жыццё вінаваты.

Выплыла з памяці, як на вячорках спявалі дзяўчаты:

Бадай, сынок — яварам, А конічак — каменем, А шапачка — купінкай, А хустачка — рэчанькай, А паясок — сцежачкай.

Гэтая песня пра тое, як бацька сына-неслуха праклінае, каб яварам стаў. Калі тады слухаў, то пазяхаў. А цяпер… Цяпер кожнае слова, што прысуд. Няўжо і яго бацька пракляне? Няўжо ён стане дрэвам-яварам? Няўжо шапка — купінкай? Няўжо паясок — стужачкай? Гэта ж канец, усяму канец.

«А шапачка купінкай», — ледзь чутна прагаварыў Янка і выйшаў з хаты. Мацей за ім. Яны пасунуліся па вуліцы. Невядома, куды зайшлі б, калі б Ясь не аклікнуў:

— Куды ж гэта вы? Мацей махнуў рукою.

— А-а…