Поўны збор твораў у чатырнаццаці тамах. Том 9

Быкаў Васіль

Камандзір разумее, што зараз здарыцца нешта кепскае…

— Стойце! — загадаў ён строга. — Стойце, не трэба!

— Прыкончу скаціну!..

— Не трэба! Адпусціце! — загадвае Камандзір. Раптам залязгаў замок і дзверы рэзка расчыніліся…

— У чым справа! Што такое?..

У дзвярах стаяць двое чэкістаў, не пераступаючы парог.

— Устаць! Усім устаць!..

Першы хуценька ўскочыў Шапялявы… За ім з натугай падымаецца Пажылы… Устае камандзір…

Казак у доле з яўнай неахвотай

выпускае з рук Блатняка і таксама, цяжка дыхаючы, узгрэбся на ногі…

Блатняк застаецца ляжаць, бы сканаў… Але раптам ён залямантаваў, перабіраючы нагамі ў стаптаных, з глінай на сподзе, гамашах:

— Таварышы чэка, ён бандыт! — паказвае на Казака. — А гэты — ахвіцэр! — паказвае на камандзіра. — Яны ўцячы згаварыліся і ўдушыць мяне, каб я іх не выдаў! Забярыце іх!.. Бандыта і во — ахвіцэра!..

— Так!.. Выхадзі! Усе выхадзі! — загадвае адзін з чэкістаў. Спачатку ўсе збянтэжыліся, але, раптам, загаварылі адразу разам:

— Як гэта — выхадзі?.. Мы ні пры чым!.. Гэта яны — контра! У расход іх трэба! — лямантуюць Блатняк, Шапялявы і Пажылы…

Чэкіст:

— Я сказаў: выхадзіць усім! Усе пойдзеце ў расход! Камандзір зірнуў на Казака…

Той усё зразумеў, ледзь прыкметна кіўнуў галавой…

— Давай! — крыкнуў Камандзір і кідаецца на чэкістаў… За ім рашуча дзвінуў Казак…

З размытага малюнка зноў узнікаюць твары Камандзіра і Казака… Перастае смяяцца Камандзір, за ім Казак.

— І ўсё з-за паўвядра пярлоўкі! — кажа Камандзір.

— Ага, — адказвае Казак. — Нажэрліся — і як ракі, назад…

— Пашанцавала нам тады… А зараз…

Забела тым часам раўняе дол у яме, потым пачынае мераць крокамі:

— Раз… два… тры… чатыры… пяць… шэсць… сем… восем… Восем!.. Як раз… Усё! — крычыць ён угору. — Фініта ля камедыя! — кідае рыдлёўку з ямы.

Камандзір падыходзіць да ямы:

— Ладна, годзе, — і кліча астатніх: — Усе сюды!

Усе неяк нясмела, бы баючыся, узлазяць на жвір, бліжэй да ямы…

Камандзір ціха пытаецца:

— Хто першы?

— Першы ўжо ёсць, — сказаў Мяцельскі. — Во, Аўстрыяка…

— Давай яго сюды! — загадаў Камандзір.

Разварочваючы ботамі рыхлую кучу, Мяцельскі рашуча падвалаквае распластанае цела Аўстрыяка да ямы, уніз галавой падае яго Забелу. Той пераймае цела, сцягвае з краю ямы і выпроствае яго ў доле. Хоча злажыць рукі Аўстрыяка на грудзях, але тыя ніяк не складваюцца… Тырчаць скурчанымі пальцамі ўгору…

— Пакінь, не трэба, — кажа Камандзір і дапамагае Забелу выбрацца з ямы.

Мяцельскі стаіць высока на кучы жвіру:

— Дык як будзем? Па адным ці ўсе разам?

— Па адным, — ціха мовіў Камандзір. — З нагана…

— У яме?

— У яме… Каб меней грукату…

Камандзір абводзіць усіх чужым напружаным позіркам… Яны ўсё зразумелі

і сціхлі, нават, не дыхалі…

— Што ж, спадары… Нам не ўдалося, можа, удасца іншым. Яны нас успомняць. Усё ж, мы не за сябе, не за сваё, якога ў нас не было. Мы за Беларусь… нашу няшчасную старонку. Прымі, Божа, твае ахвяры…

Яны ўсе стаяць і маўчаць… Яны чакаюць…

Камандзір, зглытнуўшы даўкі камяк у набалелым горле, раптам сказаў са знарочыстай строгасцю:

— Хто першы?

Выдалася кароценькая пакутная паўза… Мяцельскі кідае са злосным адчаем:

— Ат, маць тваю… Давай я… — І, абрушваючы жвір, рашуча скочыў у яму. — Дайце рэвальвер!

Камандзір расшпіліў на баку кабур, выняў наган і падае Мяцельскаму.

Той ухапіў яго знізу і рухава выцягваецца побач з Аўстрыякам…

— Жыве Беларусь!

— Жыве… — нечакана слабым голасам азваўся Камандзір, але яго перапыніў глухі рэвальверны стрэл у яме.

Дзве сарокі з бліжняй бярозы спалохана пераляцелі далей… На зямлі зноў настала пакутная паўза… Усе стаяць моўчкі…

— Ну, хто далей?.. Ты, Зубко? — няпэўна павярнуўся Камандзір у бок Дзеда.

Той нерашуча робіць некалькі крокаў праз жвір, спыняецца:

— А ружжо?

— З ружжом, братка, — мякка сказаў Камандзір. Дзед неяк грузна зваліўся ў яму…

І зноў яны стаяць нерухома, чакаючы… Стрэл коратка грукнуў і сціх…

— Ну? — павярнуўся Камандзір да астатніх. — Ты? — запытальна зірнуў ён на Кажухара.

— Ды я… Калі адважуся… Калі што, дык прыстралі, Камандзір. Калі што… — і няспрытна ўссеўшы на край ямы, Кажухар ціха споўз туды…

Камандзір павярнуўся да астатніх…

Перад ім стаяць удвох: Казак і Валодзька…

Казак уважліва зірнуў у вочы Камандзіра, затым няспешна, разам з вінтоўкай, лёгка шаснуў у яму, дзе амаль адразу грымнуўстрэл…

На край ямы ступіў амаль змярцвелы Валодзька…

— Сулашчык! — гукнуў да яго Камандзір. — Пастой… Камандзір падыходзіць да Валодзькі:

— Табе, Сулашчык, заданне: закапаць, зараўняць! Каб следу ніякага не асталося!.. І — жыві!

— Я?

— Ты, а хто ж… Жыві!.. За нас!.. За бацьку!.. Дай я цябе абдыму!

Няспрытна, адною рукой, Камандзір нямоцна абняў Валодзьку. Трохі памарудзіў і, густа абрушваючы жвір, зваліўся ў яму…

Валодзька застаўся стаяць — ашаломлены, разгублены… Скалануўся ад неспадзеўкі, калі з ямы пачуўся апошні стрэл… І наступае цішыня… Толькі недзе здалёк чуецца сакатанне сарок.

Валодзька закопвае яму-магілу і плача… Ужо можна было не стрымліваць слёз, саромецца тут не было каго… У яму ён не зірнуў ні разу, ён гроб і гроб рыдлёўкай рыхлы жвір з берагоў… На небе з’явіліся цёмныя аблокі… Здалёк пачуўся грукат навальніцы… Пачынаецца дождж…