Поўны збор твораў у чатырнаццаці тамах. Том 9
Шрифт:
Яму ніхто не адказаў… Зноў наступіла цішыня…
— А што? Як адчыняць дзверы… Каго прывядуць… — кажа са змроку Шапялявы. — Кінуцца і — за вінтоўку! А тут астатнія…
— Хто кінецца? Я чалавек пажылы… Ды суставы хворыя, — сказаў Пажылы.
— Я б сам кінуўся, — кажа Шапялявы, — ды у мяне рука вывіхнутая. Як вялі, дык білі, сапсавалі руку. Бо ўсё роўна — у расход!.. Чуе мая душа — не даюць есці, значыць — прыгавор!
Камандзір маўчыць. Ён нешта ўзгадняе ў сабе — прымае рашэнне…
— Дык
— Вайсковец…
— Ахвіцэр?
— Афіцэр…
— Дык чаго чакаць? Самы раз будзе! Я ў помач! — кажа Блатняк.
— Ага, тут трэба, каб усе разам! — па-змоўніцку, ціха, прашамкаў Шапялявы. — Ламануць — і ў калідор! А там — каму пашанцуе…
— Калі б паспець… А то могуць на золаку вывесці. Яны заўсёды на золаку возяць! — паведамляе Блатняк.
Камандзір моўчкі думае… Нарэшце кажа:
— Я зразумеў… Але ці ўсе згодны?
— Я згодны! — лёгка сказаў Блатняк.
— Я тожа, — пацвердзіў Шапялявы.
У куце, чутна было, трохі паўздыхаў Пажылы.
— Што ж, калі ўсе парашылі, дык… Адмаўляцца не пахрысціянску будзе. Ужо як-небудзь…
— Во і добра!.. А ты, маўчун, што? — звяртаецца Шапялявы да кагосьці ў цемры. — Ці ўсё спіш?
— Я не сплю, — прагучаў з цемры незнаёмы басавіты голас.
— Дык ты чуў? Ты згодны? — пытаецца Шапялявы.
— Ды я вось… Бегчы я не магу, во якая справа… — чуецца з цемры.
— Тады што ж — застанешся? — пытаецца Шапялявы.
— Мабыць, застануся… — голас з цемры.
Ноч тым часам, мабыць, пераваліла за поўнач, у сутарэнні памалу рабілася цішэй, галасы за сцяной і ў калідоры патроху глухлі… Стала ціха…
— Галоўнае — не кормяць! — сказаў Шапялявы. — Значыць, штосьці ўдумалі.
— А што — тут і дурню вядома! — пагадзіўся Блатняк.
— А калі ў іх усё ж які іншы план? — усумніўся Пажылы. — Калі, напрыклад, сапсаваўся аўтамабіль, дык, мабыць жа, няма і падвозу?
Шапялявы:
— Няма падвозу, дык на плячах прынеслі б. У мяшках. Хлеба ці бульбы. А калі тры дні не нясуць, значыць…
— Значыць — Гунькін роў! — перабівае яго Блатняк.
Камандзір моўчкі слухае… Потым пачынае расціраць схаладзеўшыя босыя ногі…
Блатняк паглядзеў на камандзіра, потым звяртаецца ў цемру:
— Ты, калі не пабяжыш, аддай боты ахвіцэру! Ён босы!
— Дык бярыце, — проста пагадзіўся Казак. Трохі пасапеўшы, ён здзёр з ног боты, перадае іх Блатняку. Той, у сваю чаргу, перадае боты Камандзіру.
— Во, абувайце!
— Ну, дзякуй, — кажа Камандзір. Боты вялікія, растаптаныя, і ён лёгка насунуў іх на свае босыя ногі.
— Цяпер такая справа, — разважна прамовіў у куце Пажылы. — Можа, каму і пашанцуе, дык гэта…
Вучыцель я, з Будзевіч. Сергіеня маё прозвішча, пяцьдзясят пяць гадоў маю. У мяне адзін сын на румынскім фронце. Быў…
А другі паў пад Смаргонню… А я вось тут…
— А цябе могуць шлёпнуць! Калі не драпанеш! — грубавата зазначыў Блатняк.
— Ну, даволі! А то запалохаў усіх! — глуха абарваў яго Пажылы.
— А што ж, плакаць мне, ці што? На плач яны не зважаюць. Хай па мне плачуць! У Воршы — Любка, у Суражы — Анастасся, а ў Піцеры — Лушка. Лушка асабліва сардэчная была, любіла ў любоў гуляць!
— Мабыць, адлюбілася! — кажа Шапялявы.
— А гэта мы яшчэ пабачым! — падбадзёрвае сябе Блатняк. — Я хлопец спрытны! І не глядзі, што мізэрны!
— А родам — адкуль? — спытаўся Шапялявы.
— Тутэйшы… З Магілёўскай губерні…
— І я з Магілёўскай! Горад такі — Горкі, можа чуў? На каморніка вучыўся. А дома ўжо нікога… Быў брат, ды прапаў на вайне недзе… Вось і ўся біяграфія!
— А казаў — катаржнік? — напомніў Блатняк.
— А як жа! Катаржнік! Пяць гадоў адтрубіў. Рэвалюцыя вызваліла!
— Хар-р-р-ошая рэвалюцыя! — з’едліва зазначыў Блатняк.
З кута загаварыў Пажылы:
— Рэвалюцыя, кажаце, вызваліла і рэвалюцыя ж, мабыць, пасадзіла? Як жа так атрымліваецца, спадар-таварыш сацыяліст?
— Вельмі проста. Справа ў тым, што рэвалюцыя павінна чымсь харчавацца. Дужа пражорлівая жывёліна! Чым больш жрэ, тым болей ёй хочацца! — прашамкаў Шапялявы.
— Во дзіва! — роздумна сказаў Блатняк. А казалі — свабода, свабода!..
— Тут во якая справа, — зазначыў Пажылы. — Гледзячы каму — свабода! Хіба — абстрактная свабода, свабода наогул. Народу ж яна зусім без патрэбы. Падобна на тое, народ не ведае, што з ёй рабіць, бо ён ніколі з ёй справы не меў. Усё ж народу трэба, каб над ім валадарылі. Найлепш — чужаземцы! Прыйдзіце і валадарце намі, бо зямля наша вялікая, а парадку ў ёй няма!..
— Ну, гэта вы дарма! — сказаў Шапялявы. — За свабоду народа сотні сацыялістаў на катарзе гнілі.
Пажылы:
— Але хіба за народ? Можа, за ідэю. А гэта не адно і тое ж!
Народ яшчэ не даспеў да гэткай ідэі, як свабода і дэмакратыя.
Яму яшчэ бізун самы раз будзе.
Шапялявы:
— Ну вы і рэакцыянер! Манархіст, мабыць?
Пажылы:
— Хай сабе і манархіст. Але вы азірніцеся, што робіць той самы народ. Вунь, у нас, у Будзевічах. Жыў такі пан, Красоўскі, небагаты, шляхетнага роду пан. Палац каменны тры стагоддзі стаяў ля ракі. Дык гэтыя, з Будзевіч, свае ж, сяляне, прыйшлі, пачалі цягнуць, рабаваць. Віна знайшлі, напіліся, запалілі стайню. Стары Красоўскі кажа: што ж вы робіце, як вам не сорамна.