Quo Vadis

Сянкевіч Генрык

Відовішча затраціла ўсякі від рэчаіснасці, а змянілася як бы ў шалёны танец крыві, як бы ў страшэннае снішча, як бы ў пракудную дзікую крозу збітага з глузду розуму. Мера была перабраная. Сярод рыку, выцця і сковыту ў розных пунктах на лавах разлягаўся раздзіраючы спазматычны рогат жанчын, сілы якіх урэшце не датрымалі. Людзям стала жудасна. Твары пахмурнелі. Пачалі адзывацца галасы: «Годзе! Даволі!»

Але звяр’ё лягчэй было ўпусціць на арэну, як загнаць назад. Цэзар знайшоў, аднак, спосаб супакаення арэны, які быў разам і новым дзівам для цікаўных. Ува ўсіх праходах паміж лавак з’явіліся гурткі чорных статных нумідаў з лукамі ў руках. Народ здагадаўся, што маецца быць, і прывітаў іх энтузіястычна, а яны падыйшлі да обрубу і, прылажыўшы стрэлы к цяцівам, пачалі пранізваць імі табуны звяроў. Было гэта

сапраўды новае відовішча. Танклявыя чорныя фігуры перагіналіся ўзад, напружваючы гнуткія лукі і пускаючы страла за стралою. Варчанне цяціваў і свіст пярэстых канцоў стрэл мяшаліся з выццём звяр’я і крыкамі подзіву глядзельнікаў. Ваўкі, мядзведзі, пантэры і людзі, якія засталіся яшчэ жывымі, покатам падалі адно каля другога. Там-сям леў, пачуўшы стралу ў баку, кідаўся нагла і заядла цапаў зубамі, каб схапіць і схрэшчыць дрэўца. Іншыя скавыталі з болю. Драбнейшая дзічына, перапудзіўшыся, ганялася навослеп па арэне, біла мызамі ў краты, а стрэлы прымеж таго вурчалі й вурчалі ўсцяж, пакуль усё, што жыло на арэне, не легла ў апошніх подрыгах канання. Тады ўбеглі на арэну сотні цыркавых нявольнікаў з рыдлёўкамі, лапатамі, тачкамі, кашамі да выносін валяючагася слуння, мяшкамі з пяском. Адны плылі за другімі, і на ўсім круговішчы закіпела работа. Борзда выпратвалі трупы, кроў, кал, перакапалі, зраўнавалі і пасыпалі грубым слоем свежага пяску. Пасля чаго ўбеглі амуркі, рассяваючы лісткі ружаў, лілеяў і ўсялякага квяцця. Запалілі зноў кадзільніцы і знялі велярыюм, бо сонца ўжо было даволі нізка. Публіка, пераглядаючыся здзіўленымі вачыма, пыталася, што за відовішча яшчэ чакае яе сяння.

Ну і чакала такое, якога ніхто не спадзяваўся. Цэзар, якога праз нейкі час не відаць ужо было на подыюме, раптам паказваецца на ўквечанай арэне ў пурпуровым плашчы і залатым вянку. Дванаццацёх спевакоў з цытрамі ў руках ідзе за ім, а ён, трымаючы срэбную лютню, выступае важным крокам на сярэдзіну і, схіліўшыся некалькі разоў глядзельнікам, падыймае вочы ў неба і стаіць праз момант, бы чакаючы натхнення.

Пасля крануў струны й пачаў пяяць:

О, прамяністы Леты сыне! Уладару Тэнэду, Кіллы, Хрызы! Ты, маючы ў ласцы адзіны Іліёну святы град, Мог яго на гнеў Ахайі здаць І сцярпець, каб алтары святыя, Што пільнуюць твае чэсці, Зліла траянская кроў! К табе ўздымаюць старцы рукі, Пускальнік стрэлаў срэбналукі, К табе і матчына любоў Ссылала чару слёз, Каб над іх дзецьмі літасць меў. І скалы б растапілі твой гнеў, А ты ад скалы быў менш чулы, Смінтэю, на людскі боль!..

Песня пераходзіла паволі ў жаласную, поўную болю элегію. У цырку зрабілася нямая цішыня. Праз хвіліну цэзар, сам расчулены, пяяў далей:

Ты формінгі боскае звонам Зглушыў сэрцаў лямант і крык, Калі вока шчэ сяння расіцца, Нібы кветка, ды толькі слязой, Чуючы тае песні тон, Што з труны попел падымае У дзень пажогі й злыбяды… Смінтэю, дзе ты быў тады?..

Тут задрыжэў яму голас, і заслязіліся вочы. Раса слёз паказалася таксама й на вачах вясталак, народ доўгі час маўчаў, пакуль загрымеў доўгаю бураю воплескаў.

Прымеж таго, звонку, праз адчыненыя для праветрывання ваміторыі, даносіўся грукат вазоў, нагружаных крывавымі астанкамі хрысціян — мужчын, жанчын, дзяцей, — каб вывезці іх у страшэнныя ямы, так званыя «путыкулы».

А Апостал Пётр ухапіўся аберуч за сваю белую дрыжачую галаву і казаў сабе ў духу: «Госпадзе! Ўсеспадару! Каму Ты аддаў уладу над светам? І шчэ хочаш залажыць пасад свой у гэтым горадзе?!»

LVII

Сонца

было ўжо на захадзе і, казаў бы, растаплялаcя ў вечаровай зарніцы. Відовішча было скончана. Народ рынуўся з амфітэатру і выліваўся праз выхады, званыя ваміторыямі, на горад. Толькі аўгустыяне не спяшаліся, чакаючы, пакуль адплыве хваля. Цэлая грамада іх, пакінуўшы свае мейсцы, сабралася пры подыюме, дзе з’явіўся зноў цэзар, каб упойвацца пахваламі.

Бо мала было яму тых воплескаў, якіх не шкадавала публіка, ён спадзяваўся ўздыму подзіву, даходзячага да шалёнасці. Дарма грымелі пахвальныя гімны, дарма вясталкі цалавалі яго «боскія» далоні, а Рубрыя схілілася пры тым так, што аж рудою галавою сваёю прыгалубілася да грудзей ягоных. Нэрон не быў задаволены і не ўмеў таго ўтоіць. Дзівіла яго надта й трывожыла маўчанне Пятронія. Слоўца якое пахвальнае, падкрэсліваючае дасканаласць песні, прыхільная рэцэнзія арбітра былі б яму ў гэнай хвіліне вялікай пацехай. Дык не мог вытрымаць, падазваў Пятронія і, як толькі той увайшоў у подыюм, пытае: — Скажы… А Пятроні абыякава адказвае: — Маўчу, бо не магу знайсці слоў. Перавышыў ты сам сябе.

— Так і мне здавалася, а аднак той народ?..

— Ці ж можаш спадзявацца ад мяшчанаў лепшае ацэны паэзіі?

— Дык і ты зацеміў, што не падзякавана мне так, як вымагала мая заслуга?

— Бо выбраў ты благі момант.

— Чаму?

— Таму што мазгі, ачадзелыя ад задухі крыві, не могуць кемна слухаць.

Нэрон заціснуў кулакі і журыцца: — Ох, гэтыя хрысціяне! Спалілі Рым, а цяпер крыўдзяць і мяне. Якія ж яшчэ кары на іх прыдумаю?!

Пятроні скеміў, што не ў той бок пайшоў, словы ягоныя даюць зусім адваротны вынік таму, які маніўся асягнуць, дык, хочучы адвярнуць думку цэзара ў іншы бок, нахіліўся да яго й шапнуў: — Песня твая чароўная, але вымагае аднае зацемкі: у чацвертым вершы трэцяга строфу кульгае крыху метрыка.

Нэрон счырванеў ад сораму, маўляў злоўлены на ганебным праступку, зірнуў баязліва і адказаў таксама шэптам: — Ты ўсё зацеміш!.. Пераладжу!.. Але ніхто больш не скеміў, праўда?..

Толькі ты — на ўсіх багоў! — нікому не кажы, калі… калі табе жыццё мілае.

На гэта Пятроні нахмурыў бровы й адказаў з позаю нудаснасці й знеахвочання: — Можаш мяне, боскі, асудзіць на смерць, калі я табе няўгожы, толькі не страш мяне ёю, бо багі найлепш ведаюць, як я баюся яе.

І так гаворачы, мераў цэзара вачыма, а той па хвіліне адзываецца: — Не гневайся… Ты ж ведаеш, як люблю цябе… «Дрэнны знак!» — падумаў Пятроні.

— Маніўся я прасіць вас сяння на банкет, — гаварыў далей цэзар, — але лепш зачыніцца ды ўзяцца за паліроўку таго праклятага вершу з трэцяга строфу. Апрача цябе мог памылку зацеміць шчэ Сэнэка, а можа, і Сэкундус Карынас, але на іх маю ўжо спосаб.

Гэта выгаварыўшы, заклікаў Сэнэку і загадаў яму, каб разам з Акратам і Сэкундам Карынам ехалі ў Італію ды па ўсіх правінцыях па грошы, якія трэба будзе сабраць з гарадоў, вёсак, слаўных святынь, адным словам, адусюль, скуль толькі льго будзе іх выціснуць. Але Сэнэка ад гэнай ролі скурадзёра, святакрадцы ды разбойніка адмовіўся наадрэз.

— Я мушу ехаць на правінцыю, доміне, і там чакаць смерці, бо я ўжо стары ды нервы мае хворыя.

Ібэрыйскія нервы Сэнэкі, мацнейшыя, чым Хілонавы, не былі мо хворыя, але наагул здароўе ягонае было дрэннае, бо выглядаў моў цень, і галава апошнімі часамі зусім збялела.

Нэрон таксама, зірнуўшы на яго, падумаў, што іставетна мо не доўга чакаціме на ягоную смерць, дык кажа: — Калі хворы, дык не буду цябе турбаваць, але з любасці да цябе хачу мець цябе блізка, дык замест выязджаць, зачынішся ў сваім доме і не выходзіцімеш з яго.

Пасля чаго расхахатаўся і сказаў: — Калі пашлю Акрата й Карына самых адных, дык так выглядаціме, як бы паслаў ваўкоў па авечак. Каго ж над імі пастаўлю?

— Пастаў мяне, доміне! — адзываецца Даміцый Афэр.

— Цябе? Не хачу абураць Мэркура на Рым, якога застыдзілі б зладзействам. Патрэбна мне якога-небудзь стоіка, як Сэнэка або як той мой новы спагаднік — філёзаф Хілон.

Гэта вымавіўшы, пачаў аглядацца, пытаючы: — А што ж сталася з Хілонам?

А Хілон, які, ацверазеўшы на свежым паветры, вярнуўся ў амфітэатр на песні цэзара, праціснуўся бліжэй і кажа: — Я тут, сыну сонца й месяца прамяністы! Быў занядужаўшы, але песня твая аздаравіла мяне.