Салавей

Бядуля Змітрок

— Засні на маёй ледзяной пасцелі. Пад коўдрай снегу будуць табе сніцца лёгкія сны, белыя, нібы кужаль бялёны, нібы паніна кашуля гафтаваная. І не будзеш, Зоська, мець ні смутку, ні радасці. І не будзеш крыўдзіцца на Бога ў панскай капліцы…

Адну хвіліну Зоська думала кінуцца ў белую снежную гойдаўку — няхай мяцеліца яе на векі вечныя засыпле, але…

— Хоць яшчэ разок пабачыць яго… А хто з равесніц вясну гукаць будзе? А хто купальскую кветку шукаць будзе?

У карчме стаяў нядзельны шум-крык.

Каля вялізнай дубовай кованай

жалезам кухвы з гарэлкай з бровара пана Вашамірскага круціўся-вярцеўся стары карчмар Лейба. Каля бочкі на тапчане стаялі рознай велічыні медзяныя пасудзіны: гарнец, кварта, паўкварты і сотка. Здавалася, што гэта дзеткі вялізнай кухвы, якая толькі што ацялілася.

Лейба, у вопратцы старадаўняга жраца, маліўся свайму «Аданаю». У часе малітвы ён з гасцьмі-сялянамі не гаварыў, аднак наліваў ім гарэлкі ў пасудзіны. Ён часам спыняў малітвы, зварочваючыся да гуляк не словамі, а рознымі гукамі: «мгу», «ну-ну», «агэ», «ум», «ай», «фэ». Да гэтых невыразных гукаў дадавалася выразная інтанацыя і гэсты.

Сяляне добра яго разумелі. І жыдоўскі бог «Аданай» не крыўдзіўся, і панская гарэлка добра прадавалася.

Сяляне рознага ўзросту і старыя бабы тупаліся вакол рыбакоў Міхалкі і Меера, якія нешта вясёлае сказалі пад музыку вандроўнага дудара.

— Далібог, Меер да нашага брата падобен! — гаварылі адны.

— Не! Міхалка да жыда падобен! — гаварылі другія.

У гэтых поглядах сяляне падзяліліся на дзве групы, і ў п'яных настроях гатовы былі кулакамі бараніць свае словы.

На шчасце, ігра скончылася, бо стары Янка, які выпіў лішнюю чарку гарэлкі, пачаў апавядаць аб тым, як яго анегды чэрці круцілі на выгане ўсю ноч. Ён і тады быў пад хмяльком. Ехаў дахаты з карчмы пасля пахавання сына. Ён заснуў на санках, падцягнуўшы пад сябе правую лейцу так моцна, ажно конь галаву абярнуў направа і за ноч вялізны круг вытаптаў у снезе на выгане.

Сяляне шчыра рагаталі над старым Янкам, кажучы, што гэта «енеральная парапіца» з панскіх пакояў круціла яго.

— Праўда?! — дзівіўся Янка, і ў п'яных вачах яго відаць былі непакой і страх. — Яшчэ добра, што цэлы застаўся!

Стары Янка схіліўся над брудным, завэцганым гарэлкай і закускамі сталом і задумаўся аб сваім сыне, якога на тым тыдні пахаваў. Тая жаласлівасць да згінуўшага сына, якую стараўся ўтапіць у гарэлцы, цяпер выбухнула пад хмелем, як вогнішча.

Янка хрыплым ад гарэлкі голасам пачынае расказваць усім аб смерці яго сына. Як ён, Янка, з сынам для пана дровы сек у лесе, як падсеклі хвою, як ён крыкнуў сыну, каб той уцёк з-пад пня, як сын пусціўся наўцёкі ўздоўж хвоі, якая зачапіла яго вершалінай па галаве. Сын нават не крыкнуў…

Старыя кабеціны сядзелі на лаве, утаропілі вочы адна ў адну і, зачараваныя ад хмелю, спявалі, ківаючы галовамі:

Ёсць у лузе каліна,

Пад калінай дзяўчына;

Пад калінай стаяла,

Цвет каліну ламала,

Русу косу часала.

Пад'ехаў к ёй дваранін,

Схіліў каліну, каня напаіў,

Да дзяўчыны гаварыў:

— Чаго ж, дзеўча, тут стаіш,

Двараніна не баіш?

— Чаго ж мне баяці,

Пад калінай стоячы?

Ты дваранін — вашэць-пан,

Шукай

сабе, як ёсць сам.

Шукай сабе ў Любліне,

Не чапай мяне, дзяўчыну:

Шукай сабе ў Аршаве,

Не рабі мне благой славы;

Шукай сабе ў злоце,

Дай мне спакою, сіроце.

Сум і радасць зліваліся ў адну хвалю п'янага чаду. Пад закуранай столлю карчмы луналі — і малітвы карчмара, і вясёлая ігра дудара, і слёзы гаротнага Янкі, і песні старых баб.

У кутку сядзелі двое. Адзін з чорнай ускалмачанай барадою. Вочы яго былі бліскучыя і гарачыя. Тоўстыя чырвоныя губы. Шырокія плечы. Другі малады, тонкі, з сінімі вачыма. Віхрыстыя валасы на галаве.

Абодва пілі моўчкі і шапталіся між сабою.

П'яныя глядзелі на іх скоса.

— Язэп! — зварочваліся час ад часу п'яныя да чорнабародага. — Ты не злуйся, а хадзі да нас!

— Пятрусь! — клікалі яны маладога. — Што звязаўся з ім? Хадзі сюды!

Язэп і Пятрусь не адказвалі.

— Вясною, — шаптаў Язэп да Петруся, — у цімакі пойдзем, як толькі пацяплее. Эх, на волю хочацца вырвацца!

— А як зловяць? — занепакоіўся Пятрусь.

— Нічога, братку. Лес не выдасць. Харчоў дастанем у добрых людзей. А там на Ўкраіну павернем да вольнага казацтва. У казакі запішамся.

— Ты ж там ужо быў, чаго назад вярнуўся пад панскі бізун? — запытаўся Пятрусь.

— Надта дзяцей малых і жонку пабачыць хацелася…

— Чаму ж ты іх з сабою не забраў?

— Нялёгка было. Сам, як воўк, па кустах хаваўся.

— А цяпер іх зноў пакінеш?

— Старшага сына з сабою вазьму. Дык ты пойдзеш з намі?

— Пайду… Не магу далей цярпець.

— То-то ж…

У карчме быў такі шум, што гутаркі ніхто не чуў.

Ніхто не заўважыў, як Зоська ўсунулася ў хату. Яна страсла снег з вопратак і, прыкрытая тканінай да самых вачэй, падышла да п'яных кабет. Пашапталася з адной і, абагрэўшыся трохі, выйшла з карчмы.

5. Ледзь пра Зоську не забыўся

У хвойніку было ціха, толькі час ад часу крыкне варона, шарахнецца заяц.

Салавей аглядаўся налева і направа і сваім вачам не верыў, што вызваліўся з панскіх палацаў. Раней гэта яму не ўдавалася. Толькі цяпер, калі ўсе пазвар'яцелі на «генеральную рэпетыцыю», яму ўдалося вызваліцца на кароткі час. Яго адсутнасць, можа, не будзе заўважана.

Хваля радасці нахлынула на яго бурлівым патокам.

Ён не ведаў, што з сабою рабіць. Ішоў не проста, а падскокваючы, як малы хлопчык. Праз рэдкія дрэвы яшчэ відаць быў панскі маёнтак, які ўсімі будынкамі глядзеў на Салаўя.

Здаецца, маёнтак гаварыў яму голасам нячутным:

«Ці я цябе не песціў? Ці я цябе не няньчыў? Ці голад і холад ты ў мяне цярпеў? Чаго ўцякаеш? Зоська? Ды мала Зосек ёсць у палацах?»

Гэтыя пытанні сыпаліся на Салаўя, як невідочны мак.

Ён стараўся не глядзець у бок маёнтка, які клікаў яго назад салодкімі фальшывымі словамі.

«Мабыць, ты, гад, забыўся, — звярнуўся Салавей у думках сваіх да панскага маёнтка, — аб тых здзеках, якія церпіць наш брат у тваіх сценах? Воля і Зоська мне даражэй за ўсё».