Сапраўдная апалогiя Сакрата (на белорусском языке)
Шрифт:
10. Часцей за ўсё я стараўся не бачыць вас. Часам я iшоў да мора, часам у палестру. Побач з дзецьмi, з iх дужымi i зграбнымi, як каласы, целамi я забываўся гэтак жа, як i перад бязмежным морам цi вясновай ранiцай. Смех, гоман, гарэзлiвая тузанiна i вясёлы вецер паволi ап'янялi мяне i ахiналi салодкай меланхолiяй. Мне хацелася стаць неразумным дзiцём, i на мяне навальвалася неадольнае жаданне паваляцца ў пыле, як робяць гэта ўлетку аслы з сядлом на спiне, i раўцi-раўцi, як яны. Калi б у той момант да мяне хто-небудзь падышоў, каб вывесцi мяне з маёй летаргii, я б разадраў яго на шматкi. А потым я iшоў, панiклы i задуменны, i лiчыў крокi - дзесяць... тысяча... дзве тысячы... Я i сам не заўважаў, як апынаўся на лузе. Вось, вось, вось! Я хвастаў кiем па траве, i яна слалася па зямлi. Так я супакойваўся i забываў, што я не стану дзiцём,
11. Лета! Залаты час для бядоты. Толькi летам жылi поўным жыццём маё цела i мае думкi. Уся мая iстота гучала i пенiлася радасцю, як серабрыстая таполя на беразе, поўная бляску, птушак i цыкад. А сярод карэння тулiлася мая душа, як змяя з высока ўзнятай галавой, i грэлася на сонцы, збiраючы атруту. I бяда таму, каго яна ўкусiць! I собiла ж вам судзiць мяне слаўнай летняй парой, у квiтнеючым траўнi! Якраз тады, калi ў мяне асаблiва шмат атруты. Каб цяпер была зiма, вы б ад мяне i слова не пачулi. А цяпер я насмiхаюся i радуюся, кусаючы вас.
Тут Сакрат каўтануў слiну, кашлянуў раз-другi i працягваў. Ён пачаў апавядаць суду пра звычайны дзень свайго жыцця.
12. Лежачы ў двары на ваяцкiх коўдрах пад зоркамi, я ўсю ноч не мог стулiць веяў: не давалi заснуць мошкi, блашчыцы, думкi. Мошак мне пасылалi зоркi, блашчыц - сцены (хацiна ж старая, ведаеце), а думкi прыносiла злосць. Здаецца мне, што злосць - гэта боская стыхiя. Мазгi мае заўсёды працуюць, нават калi я засну. Я аналiзую дзённыя размовы, расстаўляю iх па парадку, размяркоўваю. Вось так я i знаходжу знiшчальныя пярэчаннi, якiя i выдаю ранiцай на гарадскiм пляцы. Вось пабачыш, што я зраблю з табою, пане Нехта. Паступова ўсё ўнутры ўва мне супакойваецца, i, калi ўжо робiцца зусiм позна, павольна i цяжка заплюшчваюцца мае вочы. А ледзь толькi паружавеюць шчокi дзяннiцы, я падскокваю i кукарэкаю пеўнем, дражнячы Ксанцiпу.
13. Яна прыносiць мне сняданак (вiно i хлеб у глiняным кубку) i, буркочучы, iдзе да крынiцы па ваду. Потым вылiвае мне на галаву поўнае вядро. I пакуль я паспешлiва выцiраюся рукавамi i расчэсваю пальцамi бараду, яна пачынае дапякаць мяне: "Цэлую ноч не даў мне заснуць. Брыкаўся, хроп, скрыгатаў зубамi i смярдзеў часнаком. Хоць бы дзяцей пасаромеўся!" (Усе мы спiм у двары, на зямлi, адно каля аднаго.) Тут у мяне вырастаюць крылы, я шчыпаю яе за локаць - i ў дарогу! Калi толькi яна не аблае мяне зрання, я ўвесь дзень хаджу кiслы i невясёлы.
14. Раней чым узыдзе сонца, я збiраю букет кветак i выходжу. Парачка вераб'ёў спалохана ўспырхвае i крэслiць у паветры дзве светлыя лiнii ад конскага гною, што ляжыць на дарозе, да вяршынi суседняга персiкавага дрэва. Я паварочваю направа i выходжу на прастор... у сады... у далiны, каб глыбей уздыхнуць i даць душы палёгку. Здаля, з вялiкай дарогi, даносiцца грукат першых павозак, што спускаюцца ў Афiны, поўныя свежай гароднiны. Неўзабаве плямканне падкоў па бруку i лаянка паганятых злiваюцца ў суцэльны гул. З вёдзер i ночваў выплёхваюць мыльную ваду i памыi. Старэчы кашаль i пляўкi пляскаюць аб галовы багоў. Старыя карчы! Прачынаюцца завiдна i iдуць судзiць цi засядаць у народным сходзе за грошы. Пакуль я спускаюся на базар, зграi мух, пыл, смурод, чалавечы бруд паскудзяць некрануты дзень.
15. Я бачу, што мiж калон сабралiся Калiя, Прыфцiс, Дэдэ, Гiна, Дэдэгiна вялiкiя людзi. З iмi i пан Нехта. А калi няма, дык прыйдзе. Я падыходжу i жадаю ўсiм добрага ранку. Я паведамляю iм важныя навiны дня - пра асла Мялецiя, якi ўчора адвечарку сарваўся з прывязi i пабег у Туркуванню следам за манернай аслiчкай, пра скiслае вiно дзядулi Хрыста, пра Папаламбрэну, якая нарабiла ляманту на ўвесь квартал з-за гурка, што купiла ўчора на базары ў гандляра зелянiнай. Гурок той быў i малы, i горкi, як асiнавая кара.
16. Але хто ж гэты пан Нехта? Сафiст, палiтык, вершаплёт. З тых, хто лiчыць сябе ўсёведным i ганарыцца сваiм уменнем хлусiць. Я прымушаў iх шалець. Не таму, што хацеў здавацца лепшым за iх. Якая рознiца - быць першым цi апошнiм мiж апошнiмi, што ўяўляюць сябе першымi? Я iх душыў, як душаць блашчыц, бо не iмкнёмся ж мы палепшыць блашчыц i выратаваць ад iх суседзяў цi будучыя пакаленнi элiнаў. Толькi адзiн воўк, як сцвярджаюць, змог перавыхавацца i стаць богабаязным, адмовiўся есцi жывую плоць i еў толькi вараную траўку, па якую зрання хадзiў на базар.
Што ж да вас, мала чаго вартых плебеяў, то, акрамя жалю, я да вас нiчога не адчуваў. Нi розум ваш, нi сэрца,
17. Сафiсты! Якая велiч! Яны прыходзiлi здалёку. Высокiя, таўстыя, задаволеныя. Як людзi, што аб'ездзiлi паўсвету, яны за якi-небудзь тыдзень рабiлiся сапраўднымi, прыроднымi афiнянамi. Апранутыя ў чырвоныя мантыi, абсыпаныя залатымi зоркамi, завiтыя i нафарбаваныя перад люстэркам, яны ступалi няспешна i паважна, нiбы цары, абапiраючыся на свае разныя посахi з навершам са слановай косцi. Яны лiчылi нас правiнцыяламi, а хiба ж мы iмi не былi? Чужы акцэнт надаваў iх прамовам пявучасць i слодыч. Так нязвыклае маўленне тонкiх вуснаў i лёгкая касавокасць чуллiвых вачэй робяць жанчын яшчэ больш прывабнымi i жаданымi. Кожнае iх слова грымотна гучала ў вашых вушах, быццам гэта мянялы спрабавалi манеты на каменi, але вы нават не iмкнулiся адрознiваць сапраўднае ад фальшывага. Пегас iх рыторыкi ўзнiмаў вас да бясконцых вышынь iх узнёсласцi, а ваша сэрца, быццам Пентэлейская пячора, падвойвала i патройвала рэхам iх прамовы. Губляючы глебу пад нагамi, вы напрыканцы страцiлi i самiх сябе, ператварыўшыся ў ценi падземнага царства. Варта толькi мне было ў iх спытаць: "А цi ёсць у вас палiтычныя правы, каб гэтак гарлапанiць?" - як вiдовiшча адразу псавалася. I з вышыняў, дзе вы луналi, вам даводзiлася ляцець старчака на каменне i разбiвацца, нiбы чарапахам старога Эзопа. Хiба ж можна было мяне цярпець?
18. Што ж да мяне, дык свае палiтычныя правы я запiсаў на старых сандалях. Я нiколi не хадзiў галасаваць, каб выбраць злодзея, якi будзе абiраць мяне, i ката, якi мяне прыкончыць. Я гэтак пытаўся ў сафiстаў, каб раззлаваць вас, а мне пасмяяцца. Сафiстам добра плацяць. Пяць мiн, пяцьдзесят з паловай цяперашнiх драхмаў! Значыць, iхняя мудрасць вартая такiх грошай! Па кошце пазнаецца вартасць тавару. Свае бедныя веды я раздаваў дарма, але нiхто iх не прымаў. Гэта значыла, што яны былi нiкуды не вартыя. Але гэта значыць i нешта iншае: калi я так настойлiва, з такой упартасцю, з пагрозай для свайго жыцця прапаноўваў iх вам, значыць, мне плацiў нехта з вашых ворагаў. Прапаганда! Славяне мне плацiлi, каб я разладзiў дзяржаўны механiзм iдэалогii. Ды калi я змог паздзекавацца з усёведання вашых вялiкiх сафiстаў, гэта не значыць, што я меў рацыю, але гэта значыць, што я быў куды хiтрэйшы i больш здольны за iх. Я мог зрабiць белае чорным. Знак часу! Вывертамi слоў i здрадай вы растапталi само паняцце "правасуддзе" i ўсклалi ўсю вiну на мяне. Маўляў, я сваёй iронiяй i сваiм вучэннем пахiснуў у душах грамадзян усялякi давер да законаў.
19. Значыць, я таксама быў адным з сафiстаў. Каб жа я iм быў! Мне шкада, што, здзекуючыся з iх тэатральнай рыторыкi, я наносiў удар i па iх вялiкiх iсцiнах. Калi ж я ўрэшце дамогся, каб вы iх выгналi, я пачаў разважаць над iх прамовамi. Якая збянтэжанасць узнiкла тады ў маёй душы! Як шкада, што я не паспеў раскрыць сваю душу свету да таго, як вы схаваеце яе пад сажнем зямлi. У канцы сваёй прамовы я ўсё-ткi высыплю на вас скарпiёнаў, што даўно вярэдзiлi маё сэрца.
20. А вось наблiжаецца i пайтык. Наперадзе яго блiскучыя вочы, а ззаду ён сам. Перш чым паставiць нагу, ён мацае зямлю вачыма - гэтак жа як мул мацае дошкi на мосце. Ён не-не ды i пакерхае, каб на яго звярнулi ўвагу. З намi некалькi яго сяброў. Мы вiтаемся, i ён падыходзiць. Ён шчыра i моцна цiсне нам рукi. Вось такою дужаю рукою ён трымае стырна карабля. Ён нас любiць i ахвяруе сабою дзеля нас! Дзеля нас ён запускае руку ў гарадскую скарбонку i дзелiцца з намi, дзеля нас ён топча законы i радуе нас. Ён навучыў нас даваць iлжывыя клятвы ў судзе i не трымаць свайго слова ў гандлi. Раз ён патрэбны нам, то ён i вялiкi стратэг. Калi салдаты перамагалi, ён праслаўляўся, але калi яны цярпелi паразу, на iм гэта не адбiвалася. Ён не быў вiнаваты. Вiнаватыя былi... пазней я вам скажу, хто быў вiнаваты. I калi ён здаваў войска ворагу, i калi ён прадаваў крэпасць, i калi ён першы ўцякаў з поля бiтвы, хто ж мог асмелiцца абвiнавацiць яго? Ён жа сам быў грамадскi абвiнавачвальнiк. А калi я адводзiў яго ўбок i казаў яму проста ў вочы: "Пане Фёдар, якi ж ты мярзотнiк!" - вочкi яго, нiбыта мышкi, напалоханыя катом, хавалiся ў глыбокiя норкi. Ён быццам костку праглынаў. Якi пан Фёдар? Лiкон i Анiт яго iмя.