Шежірем сыр шертсе

Мынжасар Тажис

В указанных районах несколько раз встречается слово алтын, которые возможно переводить «золото»; но так как несколько географических названий напоминают наши роды, то и тут можно бы отождествить с алчинским родом алтын. Замечательно ещё то, что в этих местах названий, напоминающих роды Большой и Средней Орды (кроме одного аргына), совсем нет, тогда как все перечисленные названия сходы с родами одной только Малой орды». Айтандарыны брі кілге онымды, ойа сиымды. алым Алтайдан оныс аударандар азаты зге ру-тайпалары емес, арындарды оспаанда дені бгінгі алшын–кіші жз ру-тайпалары екендігін таы баса айтып кетіп отыр.

Сондай-а, Тула аласынан 70 шаырым жерде орналасан уездік Одоев жне Харьков–Пенза темір жолы бойындаы уездік Бирюч алалары, Азов теізі мен Азов аласыны кезінде Тана деп аталуы, 14 асыра дейін Дон зеніні атауы да Танаис (бл жерде «ис» грек тілінен осылан жалау) болуы,

теізге Кубань зені ятын жердегі тбекті Тамань аталуы, Киев–Полтава темір жолы бойындаы алаа Ромодан, осы темір жолы бойындаы Сула зеніні бір саласына дай деп, ал Пенза губерниясыны шекарасындаы алаа таы Рамадан деп ат таылуы жне баса да осы сияты кптеген жарафиялы деректер Алшын руларыны лы оныс аудару заманында (IV–VІI ..). Алтай баурайынан шыып, бгінгі оныс тепкен мекендеріне жол-жнекей орыс жерін басып тіп жеткендіктерін крсетсе керек. Жоарыда аталан атаулар Алшынны бгінгі Байлы рамындаы Адай, Беріш, Тана, Жетіру рамындаы Тама, Рамадан руларынан алан жрна атаулар екендігі кмн туызбайды.

Саратов аласыны отстік-батысындаы тауды Алтынтау (орыстарды тркі тіліндегі «у» дыбысын «в» деп оитынын ескерсек, Саратовты зі Сарытау сзінен туындайтын термин екендігі шбсіз), маынасы тіліміздегі сра, бер ымдарына сай келетін Симбирск губерниясындаы Сура (Сра) жне оан ятын Барыш (Беріш) зендеріні, кейінгісін басып тетін жердегі Барыш теміржол стансасыны атаулары, лы Еділ зеніні бойынан менмндалап крінетін Алтынтбе ыраты, зенні Астрахан аймаына арама-арсы о жа жаалауында жатан Тріалтын шатал-сайыны атаулары да, профессор Хвольсон айтпашы, кне Хозар елінде болан Бараиш аласы жніндегі жне де баса осындай толып жатан кне деректер ертеректе бл ірді алы алшын жрты басып тіп, тратаандарыны таы бір длелі. Алшындармен оянолты крші тран славян тайпалары олар ойан жер, су, ала аттарын тілдері келгенше брап сйлегендерімен, дайа шкір, оларды тпкілікті згертпегендерін кріп отырмыз. Осы орайда алым: «Если есть некоторая разница в произношении имён на наших подродов и перечисленных наименований, то известно, что тюркские слова точно передовать невозможно и особенно в летописах: так, например, пишется бусурман или даже бесерян вместо мусульман. Авзяк или Изябяк–узбек; Джелебек, Зенебек–Джаныбек; Зеледин–Джалалэдин; Ючи–Джочы; Бахмет–Махмуд; Бузулук–Бузаулык, Саратов–Сарытау, Еруслан–Янарслан и т.д.»,-дейді.

алым кавказды Черкештерде ылыш атасыны бар екендігін жне оларды здерін алшындармыз яни азапыз деп атайтындыын, сол сияты азаты Байлы тайпалар бірлестігінде де осыан сас Шеркеш руыны жне оны ылыш аталыыны бар екендігіне тотала келіп, мны сте кездейсоты емес екендігін айтады.

Черкештер Кавказды ежелгі трындары емес, оан те ертеде Алтайдан оныс аударан ру-тайпалар ауымдастыы екендігі жнінде з ебектерінде тіл ылымын зерттеуші С.Аманжолов та («аза тіліндегі диалектология жне тарих мселелері». 41 б. Алматы. 1959 ж.), тарихшы И.Е.Фишер де («Сібірді ашылуынан бастап бл жерді орыс аруымен жаулап алана дейінгі орыс тарихы», Спб. 1774 ж. 57–58 б.б.) егжей-тегжей айтып кетеді. зімізді кешегі ткен белгілі мемлекет жне оам айраткері, аза кеес дебиетіні негізін алаушы, ке танымал аын, жазушымыз Скен Сейфуллин де шыармаларында черкестер таырыбын озап, олар здерін «азапыз» деп атаанын баяндайды (Шыармалар. VI том 19 б. Алматы. 1964 ж.). аза Совет энциклопедиясында рамына черкештер де кіретін алшындытара мынадай анытама беріледі: «Алшын–Кіші жз рамындаы Байлы, Жетіру, лімлы сияты лкен руларды негізі болан тайпа. Алшын туралы деректер ертеден бар. Ежелгі мекені–Алтай. 10 -да А– дарды бір блігі ыпшатармен бірге (алы рамында) батыса арай аттанып, Египетке дейін баран; онда Мысыр билеушілеріні ызметінде болып, мамлюктер улетіні стемдігін орнатуда айтарлытай роль атаран. 10–12 -да ырымдаы ыпша, комон, печенег арасында А-дар кп болан. 12–14 -да А-ны кейбір рулары Ноай ордасыны негізін аласан. Кейініректе олар аза халыны негізгі рамы есебінде белгілі болан. А.рпатары татар, башрт жне Орта Азия халытарыны рамында да бар» (аза Совет энциклопедиясы. 1 т. 311 б. Алматы. 1972 ж.). Бл дегенііз, алшындара атысты жоарыда келтірген деректемелерімізді растыын уаттайтын энциклопедиялы ылыми тжырымдама.

Шежіре зерттеуші Алшын Серік зіні «лана» атты Кіші жз аракесектері шежіресінде «Алшын» атауыны шыу тегін тмендегіше тсіндіреді: «Жолайы «Алшын» атауына келсек, ол «Алтай» сзіні диалекті тріндегі синонимдік нсасы болуы ажап емес. Алтай–Алтау, азіргіше Ал тауы

деген тіркес екенін ескерсек, Алшын–Ал шыы–Алтай екені ешбір арсылысыз мойындатар шынды. Негізін топонимнен алатын бл этномин, Алшын тайпасына бірігіп жрген (Жетіру тайпасы кірмейтінін ескерген жн) азіргі Кіші жздік рулар бір кездері Алтайдан ауан рулар екенін йгілеп-а тр.

Бан М.Тынышпаевты «История казахского народа» ебегіні (1993 жыл. аза университеті) «Материалы к истории киргиз-казахского народа» мааласыны «В. «Младшая Орда» тарауыны «10. Алчыны» бліміндегі топонимикалы мысалдар толы длел. Бізді ойымызша алшындарды ауу мезгілі–Тркі аанатыны лауымен тс па тс уаыт. Ал, гімені тередетсек «л-а» тілі келмейтін ытайды «ашын» («аш-ин») деп жрген жрты да осы Алшындар–Алтайды мекендеген жрттар–Алшындар болатын» (Атбе. «Арсенал» баспа йі. 1990 ж. «Рух» газеті. «Рушежіре»). Олай болса жоарыда келтіріп отыран деректеріміз рамында кіші жз ру-тайпалары бар азатар тарихыны IV асыра жататындыын таы бір растап кетеді. Сондытан черкештерді таулытар емес, бізді он екі ата байлына кіретін шеркештермен туыс, тбі тркі андас бауырларымыз екендігін баса айтып кеткіміз келеді. йтпесе, олармен оамды тіршілігі, салт-дстрі орта азаия ауымдастыында кезінде бірлесе мір сруіміз неыйбыл емес пе еді.

Сзді реті келіп трасын айтымыз келеді, ататы Бейбарс зі мен Ибн Халдун жазан «ыпшатар шежіресінде», мселен, зін ыпшаты брж-олы руынан шыанмын дейді. Араб зерттеушісі Аль-Айни де з жазбаларында осыны птайды. М. Тынышпаев жоарыда аталан мааласында зерттеуші Л.Будаговты «берж»(«брж») сзі тобыл татарларыны тілінде айыспас, берік деген маынаны, ал «бурудж» сзі «оран» деген ымды береді дейтінін, ал аза тілінде «берш» деп денені атылданан жерін айтатынымызды жазады. алым зерттеуші Леп-Пуль-Стенлиді египеттік ммлк слтандарыны екі улеті болды, 1250–1390 жылдар аралыында «бах-ри»(«зен»улеті) жне 1390–1517 жылдар аралыында «бурджи»(«оран» улеті) улеттері билік жргізді деген деректеріне сйене отырып, «Выше мы видели, что подводная скала на р. Томи названа «буриш». Кстати заметим, буква «ш» в словах восточных тюрок обычно переходит в «дж» у западных тюрок (например, у осмнлисов). Из сопоставления указанных слов надо думать, что наименование династии «буруджи» произошло не от слова «башня», а от рода «бердж» или «берш». Это вполне потверждается вышеуказанным показанием султана, что он «происходит от «брж» или «берш», тюркского народа», -дейді. зын сзді ысасы, тосан ауыз сзді тобытай тйіні–аты аыза айналан йгілі ммлктік Мысыр билеушісі Бейбарсты (1223–1277ж.ж.) да осы Алтайдан оныс аударан аты алты алаша мшр болан ататы алшынны тілге тиек етіп отыран беріш руынан екендігін еске сала кету.

Шежіре зерттеушісі Жарылап Бейсенбайлы жоарыда аталып кеткен з шежіресінде араб жазушысы Аль-Айниді деректеріне сйене отырып, жасы 57-ге келген Бейбарсты улап лтірген алауын слтанны да ыпшатарды Берж руынан екендігін айтып кетеді. «Зерттеушілерді айтуынша Бейбарсты ата-тегі де сол азаия іріндегі Дербент маынан, стірт, Еділ, аратеіз аралыын жайлаан ыпшатардан. Ол он жаса келгенде елі шапыншылыа шырап, зін моолдар итальян кпестеріне сатыпты, олар оны рі арай Мысыра жнелткен. Сол жерде ммлктер жасаында трбиеленіп, зіні скери дарыны, олбасшылы абілеті арасында мемлекет міршісіне дейін седі. Осы ретте Берж улетіні билігінен кейін Египетті олармен туыс черкестерден (шеркештерден) шыан ммлктер биледі),-дейді ол рі арай. Бл Бейбарсты: «Мен ыпшаты Брж-олы (берш-лы) руынанмын»,– деген жоарыда айтылан дерегіне сай келеді. «Осы орайда алшындар, оны ішінде беріш атасы ыпшаты бір сыныы деген дйектерді де тп-тркіні ыла бергендей болады»,– дейді шежіреші, жазушы. Егер Алтай айналасы мен Дешті ыпша жеріні бір шеті кезінде Еділ, Жайы, ара теіз аралыын жайлаан брыны азаияны рамына араан болса, алшынны беріші ыпша жртыны ортасына алыыра, тереірек еніп, оныс аударанда здерін оларды бірі деп санап кетуі, біздіше, тааларлы жайт емес, зады былыс. Кп ашанда кптігін жасаан да, ал азшылы зін оларды рамында рашан соларды бірі деп санап отыран.

азаия мен оны рамына кірген ру-тайпалар жніндегі деректерді ауыз дебиеті лгілерінен де табуа болады. Мселен, халымызды азтуан, Доспамбет, Шлгез сынды айтулы жампоз аын-жырауларыны аузынан тгілген тмендегі жыр жолдары соны айын айаы дерлік.

«Тегінде ноай-аза тбіміз бір,

Алтай, Ертіс, Оралды ылан дбір» , – деген, сондай-а,

«Алаштан аза тараан,

Ноайлыа араан.

Жауа алдырмай ноайлар

Бір-біріне жараан.

Ноайдан аза блініп,

ш жз болып тараан»,– деген

ле тарматары аза пен ноайлыны кезінде бір одаа бірігіп, бір ауымдастыта боланын, біра трлі себептермен бл одаты кейін ыдыраан кезін сипаттайды. Осы орайда, шежіре зерттеушісі Жарылап Бейсенбайлыны кіші жзді ішінде саталып алан «Ноайлы-аза» («Ноайты») руы сол Ноайлы мен аза лыстары ажыраан шата азатарды арасында алып ойан ноайлыны бір атасы деген болжам, байламымен де келіспеске болмайды.