Шежірем сыр шертсе
Шрифт:
Кезінде бріміз май шам жарыымен жастанып жатып оыан айтулы «обыланды батыр» жырыны бір нсасында кездесетін:
«айта жинап ел ылып,
алы аза онысын",– деген
ле жолдары да аза ауымдастыыны ертеден келе жатандыын, біра тарихты тар жол, тайа кешу кезедерінде Керей мен Жнібек заманына дейін де осылайша бір емес, бірнеше рет ыдырап, айта біріккен лыс боландыын крсетеді. Ал осы жырды:
"ыры мы йлі ияттан
ыры мы скер ол алып,
А ара бас ту алып,
ызылбаса жол алып,
Кшірем деп азанды
Бл
арамандай батырды
абаына ар атты,
Кірпігіне мз атты.
азанны естіп хабарын
йы крмей тн атты.
Ноайлыны алды,– деп,
Сйекке таба салды,-деп,"
(Асауыт. Батырлар жыры. "Жазушы" баспасы. Алматы. І т. 29 б.).
ледетер келесі шуматары иятты лы араманны араыпша обыландымен зегі тіресіп, мбеттеріне жатпайтын орта жау–ызылбаса арсы бірге аттанулары да бл екі жртты ноайлы жртымен бір кездері жан ашырлы жаын, бір аза лысында боландыын крсетеді. Ал келесі:
"Шзатты азірет,
Жарылаушы дірет,
ызылбас баса,
біз–мбет",-
( Бл да сонда. І т. 51 б.).
деген жыр жолдары ызылбастарды (парсылытар) блар сияты аза лысына кіретін тбі бір тркі тайпасы емес, ділі мен діні блек бтен жрт екендігін таы бір аартады. Халымызды мытылмас аиы, сала аыны Жбан Молдаалиев зіні кпке танымал, кезінде елранымыза да арау болан, тау суындай сарыраан рухты ле жолдарымен «Мен азапын мы ліп, мы тірілген» деп атулана жырлаанда аза халыны тап осылайша бірде бірігіп, бірде ыдырап, басынан сансыз кп ысылтая, иын шатарды ткізген тарихи жадайын мезесе керек.
Тарихты дл осындай сын сааттарында азаияны рамынан оны біраз ру-тайпалары біртіндеп шыып, жаа оныс іздеп, кшіп отыран. Кезінде черкестерге де, арашайлара да, балкарлара да, мытара да, ноайлара да осылай істеуге тура келген. Біра біз жасы білетін бір жайт азаияны рамына бірі алмай кіріп, баса тссе баспаа дегендей, басалар кшіп жатса да олар кшпеген, сол базы заманнан осы кнге дейін атын да, затын да сатпай, атауы аыза айналан оныс орнын да згертпей, біздерге мен азапын деп жеткен бірден бір тайпалар дені алшын мен ыпша, алы тайпалары екендігі ендігі жерде ешбір кмн туызбайды. Жоарыда келтірілген фактілер мен бл рулар азастанны сол кездегі азаияа араан батыс, отстік-батыс айматарын кні бгінге дейін мекендеп отырандыы соны айын айаы.
Сонымен азаияны асиетті арашаыраы бгінгі азатарды ішінде алдымен солара бйырып, асырлар ойнауынан бгінге дейін оны атын, ділін, тілін сатап, ошатаы отын шірмей жеткізу алдымен соларды еншісіне тиіпті, азаия рамына алдымен кірген де, алдымен аза атанан да сол ру-тайпалар деуге бден болатын сияты.
Мана гімемізді арасында араны арындары да алшындармен бірге Алтайдан асып келген ру-тайпа екендігін тілге тиек еткенбіз. йткені Алтайдан бізге дейін созылан Ресей жерінде саталып алан жарафиялы топонимдерден олара да атысты аргу, яргу тріздес оныс атаулары шыратылан еді. Біра олар алшындармен бірге Алтайдан
Біра арындарды Алтайдан асып, ара жеріне жетіп, тотаандары жнінде жазба деректер де бар. Арадаы арындар жнінде атаы трткл дниеге млім йгілі жиангер, алым Марко Поло да, шыыстанушы, Орта Азия мен азастан тарихын жете зерттеуші белгілі алым Н.А.Аристов те жеткізе жазды. Ал аты шыыс елдеріне мшр алым В.В.Бартольд ебектері мен аза Совет энциклопедиясында бл турасында: "Тарихи мліметтерде А. аты бірнеше трде кездеседі: ын, н, А н, ара н, Ару-ун, Та-ун. Мндаы А-ун, Ару-н–екеуі бір мнді сз. Мндай аттар ежелгі тайпалар арасында жиі кездеседі… л-Бируни мен Ауфиді крсетуі бойынша, н (н) одан брын Алтай тауыны тірегінде, Обь зені бойында болан. Кайы (Оыз) тайпасыны Батыса арай жылжуына байланысты ндар да озалып, "Сары" деген жерге келіп орналасады. И. Марквартты зерттеуі бойынша, бл уаиа 7 -да болан. алымдар "Сары" деген жерді Монолиядан, ашариядан, Тркмениядан іздеп таба алмаан. ндарды Ертіс бойындаы ыпшатарды ыыстыруына араанда, оларды келіп тотаан жері Сары [Ара] екені байалады. Ауфиді жазуы бойынша, бл геогр. атау сол кезде-а олданылан (Бартольд В.В., Соч., т. 5, с. 395). Дешті ыпшата (Сарыарада) жасаан А-дар ыпша тайпасымен кршілес отырады. аза шежіресі де солай дейді",-делінген (аза Совет энциклопедиясы. Алматы. 1972 ж. 1 т. 450–451 б.б.). Блар баса жаын болмаса да арындарды Алтайдан асып келгендігін длелдейтін деректер.
Бгінде Ресейді рамына кіретін Алтай лкесінен берілетін кабелді телеарна хабарларын тамашалай алсаыз, оны халыны тр-тсі, киім-киісі, той тойлайтын дет-дстрі, шаруашылы тірлігі, мереке кндеріне арнап тігетін киіз йлері, айтатын н ыратары мен сйлеу мшіні біздікіне те састыымен атты таалдырады. Сз жо, бл сонау лімса заманда Алтай жерінде алып ойан зімізге туысан тайпалар жрнаы екендігі длелдеуді ажет етпейді.
Ел арасында жиі айтылып жрген «Алтайды ар жаынан келген ару» деген Тынышбай Раымны ні де кезінде сол жатан келген туысан ару ыза арналан сем н екендігі кмн туызбайды. Бл да біздерді, азатарды дені Алтайдан асып келген халы екендігімізді растайтын таы бір длел.
Сонымен сзімізді тйіндерде жоарыда келтірілген мліметтерге сйене отырып, кне азаияны арашаыраы кезінде одан блініп кеткен бгінгі черкес, арашай, мы, балкар, кабарды, абазиндер емес, одан алан тбрік–азаияны байыры аза атын бгінге дейін мыттырмай жеткізген, кейін лы жз–йсін, орта жз–Арын, кіші жз–Алшын деп ш тарау ел болып біріккен біздер, бгінгі азатар дегіміз келеді.
Бліп-жарып айтатын несі бар, азапыз деп отыран осы алшындар мен Жетісу, Сарыараны ес білген ежелгі кезден мекен еткен лы жне орта жз тайпалары азатыымыздан брын да бір кездері шекарасы Алтайды ары жаынан Каспий жаалауына дейін созылан, тілі де, ділі де, салт-дстрі де бір, ататы Фирдоуси «Шанамасында» жырлаан, йгілі Апрасиаф (Алып тла) баадр билеген лы Тран мемлекетін раушы, о бастан-а туысан, тркі андас, бір лысты жрттары боландыы еш талас тудырмайды. азахия, біздіше, осы Тран мемлекеті ыдырааннан кейін рылан Трік, Шыыс Трік, Батыс Трік, Тркеш аанаты секілді кп бірлестіктерді бір сыныы.