Шежірем сыр шертсе

Мынжасар Тажис

Есенба хан азатара жайлау шін батыс Жетісудан Шу, Талас зендеріні алабы мен озыбасы айматарын бліп берді. Тап осы жерде іргесі аланып, есесі ктерілген елге тыш рет «азатар» атауы олданыландыын біз 16 асырдаы тарихшы Уасифи деректемелерінен оып-біліп отырмыз.

лбетте, моолдара азатармен тсекте басы, тскейде малы осылан крші болу ниетіні астарында Дешті ыпша хандарымен жиі болып тратын басыншылы соыстарда оларды алан ретінде стаысы келген саяси сыр жатандыы да белгілі еді.

Бл ниетті баянды етуге Жніс слтан таа таласанда ос слтанны Есенбаны барынша олдап, олдарынан келгенше оан кмектескендігі, сйтіп араларында сенім мен досты арым-атынастар алыптасандыы з септігін тигізбей оймады.

Сыана шайасы мен азатарды Моолстан жаа тап осы 1456 жылдары дере кшкендіктері туралы 1983

жылы жары крген аза ССР тарихыны «Кне заманнан бгінге дейін» деп аталатын 2 томыны 188– бетінде де айтылады. Бл цифрлар белгілі ытайлы тарихшы, алым Ныымет Мыжанны 1987 жылы ытайды Шыжан аласында «азаты кне тарихы» деген атпен жары крген зерттеу ебегінде де тілге тиек етіледі. зімізді отанды жазушы, тарих зерттеушісі, кпшілікке танымал, ататы «Аласапыран» романдарыны авторы Мхтар Маауин де 1993 жылы «Жлдыз» жрналыны № 12 санында жары крген «аза тарихыны ліппесі» деген зерттеу мааласында, кейінірек баспадан басылып шыан «аза хандарыны мырнамасы» атты кітаптарында да осы датаа тоталады.

Тарих ылымдарыны докторы, профессор уанды Есеназы да біз брыныра айтып кеткен зіні 2014 жылы 11 арашада "Жас алаш" газетіні 89 нмірінде жары крген "з лтыны тарихын брмалау–з кеді зі рып лтіргенмен бірдей" деген мааласында осы пікірді станады. Ол онда: "Орта асырлы ататы тарихшы Мхамед-Хайдар Дулатиды куландыруы бойынша, бл оиа 1456 жылы болан. Осы 1456 жыл, жаратылысынан еркіндік асаан, аза жртын бастаан Керей мен Жнібекті жаа бір лысты дербестігін жариялаан ерекше оиа–аза деген атауды иемденген халымызды тарихындаы маызды былыс, жаыран аза этносынан тратын мемлекетті дниеге келген мезгілі болды,-дей келе,тарихшы, жазушы М.Маауинге атысты: "Кейінгі зерттеушілер 1456 жылды, тіпті бдан соы кезедерді атап жатады. Бл тарихшыларды пайымдауынша, аза ордасыны ту ктеріп, ірге бекітуі тек білайыр кенеттен айтыс болан со ана жзеге асан сияты.Осыан дейінгі за он екі жыл тепе-те крес стінде ткені есепке алынбайды. 1465–1470 жылдар–хандыты рылан емес, ныайан уаыты, халыты з туелсіздігін емес, крші жрттара біржола танылан мезгілі. Тптеп келгенде, мны брі аза тарихыны бастауын ммкін боланынша кейіндету талабыны бір крінісі ана"-деген Маауинні тжырымы сол кездегі тарихи оиаларды зерттеген зге де тарихшы-алымдарды пікірлерімен ндес",-деп баяндап кетеді.

азастан жазушылар одаыны мшесі, «аза хандыы» оамды орыны траасы Жарыласын Боранбай да зіні «асиетіміз де, астеріміз де–аза хандыы» деген мааласында ашы айту–арды ісі деп осы пікірді станады («Ана тілі» газеті. № 29. 21–28.07.2011 ж.).

Сондытан аза хандыы рылып, аза мемлекеттілігіні іргетасы аланан жылдар деп бірауыздан осы жылдар алынып жргендігін айту керек. Тарихты тай азанында азаты жаадан лысты лт болып алыптасуы тап осы кездері басталды. Біра, жоарыда айтпашы, зге біратар алымдарымыз Мхаммед Хайдар Дулатиді ататы "Тарих-и Рашид-и" атты кітабында Керей ханны Шу бойына кшкен уаыты Хижра жыл санауымен 1465 жыл деп крсетілген деп оймай жр. Олар Мхаммед Хайдар Дулатиді сол "Тарих-и Раши-диіні" таы бір жерінде 1462 жылы Моолстан ханы Есенба дниеден озаннан кейін ішкі феодалды алауыздытара байланысты оларды жрты жиі-жиі азатар жаына тіп кетіп отырандыы, білхайыр хан айтыс боланнан кейін оны да біраз ру-тайпалары Жнібек хана осылып, азатарды саны 200 мыа жеткендігі туралы жазылан деректерді ескергісі де келмейді. Сйтіп аза хандыыны 550 жылдыын 2015 жылы кзде атап теміз деп отыр. Бан не дейсіз.

Осы ретте аза мемлекеттігіні алыптасу мерзімін кейінге шегере бергеннен не тып, не ндіреріміз белгісіз. Біра осылай дей отыра жоарыда келтірілген кп фактілерге арамастан аза мемлекеттілігіні мерей тойын дауласа бермей, "кппен крген лы той" деп биыл жасылап, бірлесе ткізуге бармыз. Сйтіп тарих ылымдарыны докторы Бркіт Аяан бастаан біратар алымдар тобыны мемлекет ру,

оны алыптастыру бір жылда бола алатын іс емес деген пікіріне амал жо осылмапыз (азиз рмашлы. аза хандыыны 550 жылдыына арналды. "Ана тілі" газеті. №46. 2014 ж.).

Біздер осы айтып отыран уатты аза хандыыны тарихына рметпен арап, оны рамында бастан ткерген иын да илы кезедерді, тар жол, тайа кешулерді мытпай еске алып, рпаымыза тлім-трбие шін ркез айтып отыруымыз керек деп ойлаймыз.

Ендеше осы ханды тарихына ысаша болса да шолу жасап, оны ел басаран тталы да тлалы, адір ттар рметті лдары жайлы тппіштеп болмаса да, шама-шарымыз жеткенше там-тмдап болсын малмат беріп кетуді жн деп санаймыз.

Халы алдымен а киізге ктеріп, жасы лкен деп Жнібекке немере аайын болып келетін Керейді хан сайлады. Абайа немере іні, халымызды лы аыны, жазушыларыны бірі Шкрім дайберділы жазан шежіреде Керейді азан шаырып ойан аты Шакерей деп аталады. Аын з атыны да Шакерім екенін осында жазады. аза хандыыны зын-сонар тарихы, міне осы Шакерей ханны кезінен басталады.

Біра бірер жыл болмай науастанып, дниеден айтан со ханды тізгіні енді немере інісі Жнібекке тиеді. Жнібек оны лаап аты, ал шын есімі–бу Саид еді. Халы рметтеп оны кезінде з-Жнібек деп те атаан. Бл хандарды тегін таратар болса, ары бабалары–Шыыс хан, одан–Жошы, одан–Тоай-Темір, одан–з-Темір, одан–ожа, одан–Бділ, одан–ататы рыс (Орыс) хан. Оны 7 лыны лкені–Тотаия хан, ортаншысы–йыршы хан болса, Тотаиядан–Болат хан, одан–Керей хан, ал йыршы ханнан–Бара хан, одан барып–Жнібек хан дниеге келді. Сйтіп блар шінші атадан табысатын туыстар еді. аза хандыы халыаралы аренада тыш рет ел, мемлекет болып тап осы хан жргізген шебер дипломатияны арасында ана танылып, алыптасты, кшейді.

15 асырды 70 жылдары Шыыс Дешті ыпшаы шін жргізілген соыстар салдарынан азатарды шекарасы бірде кеіп, бірде тарылып отыран. йтсе де, ыпша, найман, алы, керейіттер сияты жаа этникалы топтарды збей осылып отыруына байланысты халыны саны молайып, ныая берді. Кейінгі жорытарында этникалы жеріміз деп санайтын Сырдария бойындаы Отырар, Соза, Сауран, Сыана, Тркістан алаларын здеріне аратты. 80–90 жылдары азаты шінші ханы Керейлы Брынды ханны кезінде де бл алалар шін соыс толастамады. азатарды Дешті ыпша жеріне иелік етуі ныая тсті. аза хандыы з рамындаы тайпаларды этникалы жерлерін 16 асырды басында шамалы уаыт билік еткен Жнібекті лкен лы діктен кейін таа отыран азаты бесінші ханы асымны дарынды, креген басшылыыны арасында тгелге дерлік айтарып алды. Сйтіп шекарасын батысындаы Жайытан отстік-батысында Сырдария жаалауларына дейін созып, солтстігінде лытау мен Балаштан рі асырып жіберді де, отстік-шыысында Жетісуды Шу, Талас, аратал, Іле зендері алабын зіне баындырды.

аза хандыыны шекарасы барынша кеейіп, мейлінше кшейген, халы мамыражай мір кешкен кезі азаты осы креген, аылды, шебер дипломат, дарынды да батыл скери олбасшы асым ханы билік еткен тста болды. Деректер оны кезінде азатар саны 1 миллионнан асып жыыланын айтады. Ол тек соыстар жргізумен ана шектеліп алмай, ел амы шін басару, за, сот жйесін жетілдіру масатында трлі реформалар енгізгені белгілі. йгілі «асым ханны аса жолы» дейтін мірді трлі жатарын амтитын задар жиынтыы сол кезде шыты. Ханды зін бірттас мемлекет деп, халы зін толыанды лт деп тап осы кезден сезіне бастады.

Біра асым ханнан кейін аза хандыында лдырау кезеі басталды. Слтандарды билікке таласан алауыздыы салдарынан 1523 жылы та мрагері Мамаш хан мерт болды. Билік асымны немересі Таир хана ауысанымен ол етек алып кеткен алауыздыты тотата алмады. Ноай Ордасымен араатынасын шиеленістіріп алып, ішкі билік жадайын одан рі асындыра тсті. Осы кезде жеке басыны аталдыынан жбір крген кпшілік, жыылан стіне ждыры дегендей, оны тастап кше бастады. Нтижесінде Таир хан хандытаы стемдігінен айрылып, Жетісуды ана иемденіп алды. Онда да з билігін сатап алу шін жеріне кзалартуын тотатпаан збек Слтан Саидхан мен ырыз манаптарымен немі соысумен болды.