Шежірем сыр шертсе
Шрифт:
Сондай-а білбек Нрмаанбетовті жоарыда аталан мааласында 1963 жылы Мскеуде шыан «Ноай-орыс сздігіне» сйене отырып берген, аза атты ру-тайпаны ноайларда да бар екендігін растайтын мліметтері оларды шындыында да азаияны рамында болып, бір кездері аза деп аталанын длелдей тскендей. Ал филология ылымдарыны докторы, профессор Рахманл Бердібаев зіні зерттеу ебегінде:«аза пен ноай ауыз дебиетіндегі орта сарындас тарихи-генетикалы задылыа жатады.
Сондай-а, оысаыз да болады, белгілі аын, жазушымыз Байбота Серікбайлыны «Шежіре шерткен сыр» («Ана тілі» газеті. 1992 мешін жылы, 7 атар) деген ебегінде оырат пен Ноай, ал жоарыда аталан алым білбек Нрмаанбетовті сілтеме жасай отырып («Ног.-рус.сл.». М. 1963 ж. 491 б.) жариялаан аталмыш ебегіндегі Ноайлар мен алы жрттарыны арасындаы туысты атынастарды ашып берер мліметтер–тптеп келгенде брімізді тбі бір туысан тайпалар екендігімізді, брімізді тілге тиек етіп отыран кне азаияны рамында кезінде бірге боландыымызды, ткен тарихымызды тікелей осы лыспен байланысты екендігін длелдейтін деректер.
Тарихшы, зерттеушілеріміз айтпашы, Ноайлыны рамында жоарыда аты аталан ру, тайпалардан баса алшын, ыпша, йсін руларынан тарайтын таы да баса аталарды бар екендігін ескерер болса, тскейде малы, тсекте басы осылан, жаын, крші оныстанан бл екі жртты (ноайты мен аза рулары) трмыс-тіршіліктерінде ыз беріп, ыз алысып, дандал, жекжат болып, аншалыты туыстасып кірігіп, бірігіп кеткендіктерін крер едік. Сондытан да, бізді пайымдауымызша, блар бірі блініп кшкенде екіншісі олармен жаындыын білдіріп, бірге ірге ауыстыран жрттар. Жоарыдаы жырауларды:
«Ей, байтаым, байтаым,
Бастырып сені алдырдым.
Ал, аман бол, менен со,
Байтаымны ішінде
сан елім ноайлым,
Сені таы да алдырдым.
Он сан ноай ішінде
ш алпыс отау азаым,
Сені таы алдырдым», – деген
асіретті жыр шуматары да а патшаны отарлау саясаты мен басыншылы рекетіні нтижесінде бір халы боп алыптасуды аз-а алдында тран ноайлы–аза ру-тайпалары одаыны айта кйреген кезеі туралы баяндайды (Жарылап Бейсенбайлы. «Кіші жз. Жанарыс» «Ана тілі» газеті. 1992 мешін жылы, 4 наурыз, 4 б.).
Жазушы нес Сарай 2010 жылы «Ана тілі» газетіні бірнеше нмірінде жариялаан «Ноайлы» атты клемді зерттеу ебегінде ноай елі Ш.Улихановты айтуы бойынша Моол ханы Тлы Темір кезінде Сырдария мен Шу, Ыстыкл мен Жетісу жерінде боландыын хабарлайды (Валиханов Ч. Собр. Сочинения. І том. Алма-Ата, 1961, 358–359
Бл орайда сан-саа салан гіме жеткілікті. Ноайлы шекарасы р кезде ртрлі болан: бірде кеіп, бірде тарылып отыран. Оларды згермеген тиянаты аш зек, алтын дігегі–Жайы зеніні зына бойы…
Ноайлы жртына алашы тиянаты ылыми барлау жасаан М.Г.Сафаргалиев оны йыты тобы деп 18 тайпаны атаан. Олар: алшын, ас, байр, борган, борла, гублаг, канглы, кенегес, керей, ыпша, ытай, ият, колгин, оырат, маыт, найман, тайджут,тангучин, трікмен (Сафаргалиев, 1960, 230-б.)…
Р.Х.Керейтов Ноайлыны йыты тобына бай, алы, атаан, керейт, ыпша, оырат, мажар, маыт, найман, сильджджгут, йсін тайпаларын жатызады (Керейтов Р.Х. Ногайская Орда и вопросы ее этнического состава //ИТАРНО,19–28 стр.). Ірге ктеріп, дуірлеген XV асырда Ноайлы 64 тайпадан ралып, ал XVI–XVII асырларда олар здерін «140 табалы ноай» атаан (Трепалов В.В., 440-б.). Трік саяхатшысы Эвил Челеби де «140 рулы ноай жрты» деп крсетеді.
Бірттас Ноайлыда ыдыраушылыты алашы нышандары ша бергенде-а лы Ноай, Кіші Ноай, Едисан, Едишкл, Тоыз, Жембойлы, Буджак лыстары крініс тапты…
Еуропа саяхатшылары Еуразия кеістігіндегі жері ке, халы кп бірден-бір рылым Ноайлы жрты деп білді. Біра саны анша екенін кесіп-пішіп атамайды. Бл орайда Ноайлы жырларында «теіздей толыан Ноайлы», «теізді мындай сансыз Ноайлы», «он сан», «отыз сан», «ыры сан» тіркестері жиі кезігеді. Біра бл мезеулерден халы млшерін шамалаанмен, анытау ммкін емес. Ноай зерттеушісі А.И.-М.Сикалиев Ноайлыны санын 2 миллиона жеткізеді. Ал А.А.Тортика, В.К.Михеев, Р.Н.Кортиевтер Еділ мен Есіл, Кама мен Сырдария аралыында 1 млн. 700 мы халы трды, ал Ноайлыны атаонысы Еділ, Жем, тменгі Сырдарияда 750 мы деп крсетіп, Ноайлыны санын осы млшермен шектейді…
Ноайлы жеке шаыра ктерерде Дешті-ыпшата болып, Едіге туралы нды деректер алдыран Клавихо Едігені лшкері 200 мы деп крсеткен. Ал «азан жылнамасы» Едігені лдарыны райсысында 10 мы жаса барын атаан. Ендеше, Ибн Арабшахты Едігені 20 лы туралы мліметі шынды десек, Ноайлы лшкеріні саны 400 мынан кем болмаан. Ал лшкерді жалпы халыты трттен бірі деп есептесек, Ноайлы теніндегі халы саны 1 млн. 600 мы болып шыады» (нес Сарай. Ноайлы. Ана тілі газеті. №47. 11-б. 2010 ж.). Бл келтірген деректеріміз білсем деушілерге азаия рамында болан «Ноайлы» елі жнінде нды млімет беретін апар кздері.
Ал зірбайжан Республикасында бгінге дейін аза ауданы мен аласыны болуы (білбек Нрмаанбетов. «аза ру, тайпалары атауыны тркіні». «Ана тілі» газеті. 13.05. 1993 ж. 5 бет) біріншіден, оларды да баяыда азаияны рамында боландыын, екіншіден, кезінде бірлі-жарымды аза руларыны олара ілесіп бірге кшкендігін, сйтіп оларды азірге дейін осы аталмыш мекендерде байыры аттарын сатап трып жатандытарын аартса керек.