Шежірем сыр шертсе
Шрифт:
Бл жерде А.Айзахметов тарихшы А. Левшинге сілтеме жасаанда оны: «Описание киргиз-кайсакских или киргиз-казачих орд и степей» атты ебегіні 40-бетіндегі: «Достоверно то, что Фирдевси или Фердуси, живший около 1020 года, то есть за два столетия до появления монголо-татар на Западе, в истории Рустема, упоминает о народе казахах и ханах казахских»,-деген тжырымдары туралы айтып отыр.
Таразды тарихшы бдан кейін: «Когда с севера пришли варяги и образовали на берегу Днепра русское княжество, то южнее его уже стояло Тмутороканьское княжество, именуемое Казахией», – деп жоарыда айтылан ойын рі арай сабатайды. «Азак–это военно-административная единица асов–царей, или другими словами, их военная гвардия. По поему мнению, военно-административная единица «ас ок» стала современем самостоятельным и не зависимым от асов–царей племенем и термин «ас ок» трансформировался в «азак», а затем и в общеизвестный термин– «сак». А термин «казак», то есть «кайсак»–это племенной
Сол айтпашы, бл тжырымдар филология ылымдарыны докторы білбек Нрмаанбетовті 1993 жылы 13 мамырдаы «Ана тілі» газетіні 5-бетінде жариялаан «аза ру, тайпалары атауыны тркіні» атты мааласында келтіретін деректерімен де сабатасып, жаын абысып жатыр. «Таы бір тарихи дерек–1979 жылы лгейде «Моолды пия шежіресі» бірінші рет аза тіліне аударылып басылып шыты. Бл «Шежірені» жазылып біткен жылы–1240 жыл. Демек, аза халы алыптасыпты-мыс деген мерзімнен екі асыр рі. Осы аударманы ішінен біз «аза кймесі»(31–141-беттер) жне «аза арба»(141-бет) тіркестерін кездестірдік… Егер де сол кездерде «аза» деген халыты аты болмаса, арбаа алай осаталма?»,-дейді ол. Ал 1940 жылы Ташкентте басылып шыан «Древние авторы о Средней Азии (VІ в. до н.э.–ІІІ в.н.э.) деген кітаптан: «Нахширустанские надгробные надписи на могиле Дария Гистаспа. Говорит царь Дарий: «Вот области, которые я покорил за границами Персии… коссаки» (34-б.), «Коссаки–вероятно северо-персидское племя»(153-б.), «Дарий І Гистасп царствовал 521–485 г.г. до нашей эры» (169-б.),-деген зінділер келтіре отырып, «Бл деректі мліметі зінен 4 мы жыл брыны тарихты дастана кіргізген Фирдауси хабарымен сйкес келмейді деп кім айта алады. Шындап ден ойан жан Дарий айтан «коссок» Фирдаусидаы «азапен» шендесіп жатанын байамаса лажы жо. Дарий І баындырдым деп отыран Персияны солтстігіндегі «коссоктар» трк тектес тайпалар екендігін анытай тсерлік деректерден де ралаан емеспіз»,-дейді. Сйтіп тарихшы Н.П.Толльді: «Впрочем, часть ученых и до сих пор находит некоторые основания утверждать, что скифи были турками. Саками, по словам Геродота, персы называют скифов» деген байламдарын длел ретінде сынады («Скифы и гунны». Прага.1928 ж. 9 бет).
азаты белгілі алымдары Т.И.Слтанов пен С.Г.Кляшторный да здері жазан «азастан: шмыжылды деректемесі» атты кітабында аза тарихын сонау ыылым заманы сатар дуірінен бастап, аза хандыы рылан кезеге дейін жеткізе отырып, азаты байыры халын орыстілді дебиеттер кні кешегі кеес дуіріні 30 жылдарына дейін айсатар, ырыз-айсатар деп тегіннен-тегін атамаанын айтып кетеді.
А.Айзахметов сзіні соында бгінгі лкен бір лт атауына айналан «аза» этнониміні этимологиялы сыры дл осы «айса», «ырыз-айса», «ырыз-айса ордасы» атауларыны астарында жатаны ешбір талас тудырмайды дейді. Сз жо, орыс кіметі мен шенеуніктері бл атауларды азатара кезінде бекерден бекер табааны белгілі. Ол шін, лбетте, кне аза тарихына атысты здерінде бар блтартпас ылыми деректерге, мамандарыны пікіріне сйене отырып, осындай шешім шыараны аны. Осы орайда, тек 1925 жылы суірді 15–19 аралыында ткен АССР Советтеріні 5-съезі ана аза халыны ырыз-айса атауын–азатар деп дрыс згерткенін айтып кету керек сияты. «Съезд шешімдеріні орысша текстінде «казаки», «Казакстан» деп жазыландытан, кейінірек, АССР Орталы Атару комитеті Президиумыны 1936 ж. 9 февральдаы аулысы бойынша, орыс тілі шін нерлым длірек «казахи», «Казахстан» деген атау абылданды»,-дейді бл жнінде аза Совет энциклопедиясы (Алматы. 1975 ж. 7 т. 109 б.).
Бл ылыми деректер аза лысыны ияли емес, белгілі тарих кезедерінде з ру-тайпалары бар натылы мемлекеттік рылым боландыын длелдейтін нды мліметтер.
Міне, бл мселені бізге жоарыда аты ауыза алынан лкен алымымыз Мхамеджан Тынышпаев зіні «аза руларыны генологиясы» ("Генеалогия казахских родов") атты белгілі, зерттеу ебегінде шешіп береді. Ол мнда азатар деп аталан черкестер мен кіші жзді он екі ата байлына арайтын таы біратар ру-тайпалары тарихын Алтай баурайынан басталан лы оныс аудару заманынмен (IV–VII ..) сабатастыра баяндайды. Ол бл деректерімен азатар мен оны рамына кірген ру-тайпалар тарихын енді IV асырлара біра апарып тастайды. Енді сол деректерге кіл бліп крейік.
АЗАТАР ЛЫ ОНЫС АУДАРУ ЗАМАНЫНАН КЕЙІН
лы оныс аудару заманы жайлы айтып аласын, ол жнінде ысаша болса да малмат бере кеткеніміз жн сияты. Халытарды бл тарихи кшіп-ону процесі IV–VII асырларда Трік аанды ыдырап, Алтайдан Орта Азия мен Жетісу жеріне баса кктеп кірген батыс трік тайпаларыны соыс имылдарымен байланысты. діл (Атилла) батыр бастаан ндар мен олара ілескен арарым зге тайпалар Сырдария, Арал маы алаптары мен Орталы жне Батыс азастан жерлерін басып тіп, Дунай зеніне дейін жетті. Мадиярларды баындырып, еуропа елдеріне ая басты. Сйтіп аыры лы Рим империясыны соы тірегі Византия мемлекетіні лауына келіп соты. лбетте, осы рекеттер барысында ттас бір халытарды ыысып, оныс аударуына, ал оларды орнына кші-онымен екіншілеріні жайасуына тура келгендігі млім.
Осыан орай, Оба зеніне ятын Катын зеніні о жа жаалауыны Черкиш аталуы, сондай-а сол мады мекендеген саа (якут) жртына арасты Татти лысыны рамында «сергеччи» руыны саталып алуы да тегін емес деп ойлаймыз (Э.К.Пекарский. «Словарь якутского языка». 2 т. 274 б.). Бл деректер Черкестерді Алтайдан бастау алып, жылжыан кш ізіні жрна-белгілері емес пе екен дегіміз келеді.
Мнымызды кезінде тркі ру-тайпалары тарихын зерттеуге зор лес осан орысты ататы алымы Н.А.Аристовты: «…черкес атауыны зі Кавказ баурайына тркі руларыны сол аттас ауымыны атымен жеткен секілді», – деп жазып кеткен тжырымдары да растай тседі («Заметки об этническом составе тюркских племён и народностей и сведения об их численности». Спб. 1897 ж. 37 б.).
Сонымен Мхамеджан Тынышпаев айтып отыран азахияны Алтайдан кшкен ру-тайпалары тарихына кеірек тоталар болса, алым жоарыда аты аталан зерттеуінде: «Геродот (в 5 веке до Р.Х.) упоминает об одном народе под именем Алазон, живущем к западу от Днепра, т.е. в тех же местах; об Алазонах говорит и Страбон (1в. Р.Х.)… Алтайские ачын или алчин несколько приближаются к алазонам и все они напоминают наш алчын. Нужно ещё принять во внимание то, что как и в греческом, так и в других древних языках нет буквы «ч», которые могло или выпасть (тогда будет алын, или должно перейти в «с», которое между двумя гласными читается, как «з»). Так как названия берш, черкеш одинаково встречаются на Алтае и в южно-русских степях, надо думать, что–это родственные племена; и у киргиз (казахов) они состоят в одной подгруппе–байулы»,– дейді.
Ол бл пікірін аталмыш мааласында рі арай дамыта келіп, бгінгі Алшын атауымен аталатын Кіші жз руларыны дені з бастауын Алтай баурайынан алатындыына ты деректер келтіреді. Олары екішты ойлауа келтірмейтін, кні бгінге дейін саталып келген жарафиялы топонимдерге негізделген блтартпас длелдер. Мселен, Оба зеніне шыысынан Шлым, ал батысынан Том зеншелері ятын болса, сол Шлыма ятын саланы бірі лімсатан Берш деп, ал оны батысынан 40 шаырымдай жердегі кл Бершікл деп аталады. Блардан 70-80 шаырымдай ашытытаы Том зеніндегі кеме, айытарды жзуіне ауіпті тастаты келген суасты айрадары Бріш деген атпен белгілі.
Ал, жоарыда айтпашы, Обаа ятын Катын зеніні о жа саласы артаа Черкиш деген атаумен тсірілген. Оны солтстігінде, 100 шаырымдай ашытыта орналасан Ачинск аласыны тсынан бастау алатын ос зен лкен Кет жне Кіші Кет деп аталады. Бларды Кіші жзді лім одаындаы кетелерді лкен, кіші болып блінген жрты мекендеген зен алаптары деуге болады.
Ежелден осы аталан зен, кл алаптарын мекендеген тркілік ызыл деп аталатын тайпалар одаыны рамында лкен ачын жне Кіші ачын рулары бар. Бларды да Кіші жзді лкен, кіші болып сараланан алшындары екендігі дау туызбайды. Блай дейтін себебіміз, М.Тынышпаев Ачинск аласыны атауы осы руларды атынан туындаан деген пікірді айта келіп, былай дейді: «Наименование Берш, Берчикуль, Буриш напоминают название многочисленного рода берш в составе нашего алчын; роды большой и малой ачин тоже напоминают наш алчын с пропуском буквы «л». Такие пропуски замечаются и в киргизском языке, например, говорят «ачы» вместо «алчы» (возьми), «аккель» вместо «алып кель» (принеси) и т.д… Черкеш напоминает род черкеш в составе нашего алчына. Кеть напоминает род кете–тоже в составе алчын.