Шежірем сыр шертсе
Шрифт:
Соларды бірі халымызды біртуар ататы алымы, академик лкей Марланны: «азатар арабтар келмей трып Арал, Каспий теізіні тірегіндегі хазарлармен байланысты болан, Н.Я.Марр мен Б.Грозный келтірген «аз», «хаз» сзі екеуіне бірдей»; «Солтстік Кавказдаы осетиндер кабарды мен баларларды осы кнге дейін «аса», «кесек» деп атайды… Бл атты кабарды мен баларлар… ерте дуірден не ыпшатар заманынан (Х–ХV) сатаан болу керек»,- деген тжырым-байламдары (Тамалы тас жазуы». «Жлдыз». 1984. №1).
азаия
Сондай-а белгілі шыыстанушы алым В.С. Смирнов 1232 жылы шыан жылнаманы зерделей келе, орыс князі Владимир Монамахты 1095 жылы ола тскен Берш руынан шыан косогтар Ылар, ытан, Аланды лтіргенін хабарлайды ( бл да сонда).
азатар жнінде з ебегінде йгілі шыыстанушы алым В.В.Бартольд те Х асырда Кавказ черкестері «косог» деп аталан деп хабарлайды (Шыармалар, 2 т. 848 б. М., 1963–1968 жылдар). Бл деректер мтінінен азатар ауымдастыыны біз пайымдаандай ертеректе, X–XI асырлардан бастап-а жрта белгілі лыс боландыын аарамыз.
лыс пен оны рамына кірген ру-тайпалар туралы зерттеуші Жарылап Бейсенбайлы да тмендегідей ызылыты деректер келтіріледі: «…оныншы асырдаы Византия императоры Константин Порфирородный Кубаннан шыыса арайы жерлерде «Касахия» деген жрт жатыр»; «…орыс жылнамаларындаы «касог», грек тауасы Епифани (VIII–IX ..) жазбаларындаы Кавказ тірегінде мекендейтін «касогдиане» елдері туралы мліметтер «аза» атауыны осы тіректе уелден-а крініс бергенін байатады»; «Тарих осы замандарда азаия рамында азіргі ыпша тектес арашай, балар, мытарды ары бабаларыны да боланын, бріні аза атымен ауымдасанын ортаа тартады. Олар ана емес, кабарды, черкес атты тілі блек жрттар да аза атымен танылан.
XIII асырдаы моол жорыы Дешті ыпшаты батысындаы азаияны да шайап тті. Сол аласапыран кездері зара тектес черкес, кабарды, арашайлар, абазиндер черкес бас болып азатан ірге айыран сияты. Дегенмен, талай уаыт аралас-ралас боп келген жрттарды этникалы арым-атынасыны іздерін осы кндері байауа да болады. Жазушы нес Сараев Байлы рамындаы Шеркеш руы «азаия аза, черкес боп екіге блінгенде» азатар рамында алан ел болуы ммкін дегенді айтады. аза шеркештеріні раны–«Шаырай». Ал черкестерде «чахаркас» деген ата кездеседі абазиндер арасында лі кнге дейін шегірей руы бар» («Кіші жз шежіресі». «Ана тілі» газеті. 1992 мешін жылы. 4 наурыз). Бл мліметтер азатар рамына кірген тркі рулары туралы апар бере отырып, лыс тарихын енді X–XI асырлардан асырып, VIII–IX асырлара жеткізіп тастайды.
алым-тарихшымыз Мхамеджан Тынышпаев та зіні
азастанды алым-тарихшы Е.П.Алексеева да зіні 1971 жылы жары крген «Кне жне ортаасырлы арашай– Черкес тарихы» деген ебегінде ертеректе рылып, ркендеген азаия мемлекеті жнінде айтып кетеді. Ол оны даму, алыптасу кезедерін: VI–VII асырларда Батыс– Трік аанатыны осы ірді амтуына, IX–X асырларда Сыр бойындаы алы бірлестігіне арайтын бешенектерді батысындаы осы аймаа жылжуына жне XI асырларда бл мекенге ыпшатарды лек– лек болып оныс аударуына байланысты шке бліп арап, оны о бастан тркі ркениетіні тл тлегі боландыы туралы жазады. Демек Е.П.Алексеева азатар тарихын енді VI асырлардан бастайды.
«аза» сзіні этимологиясы, яни шыу тркіні жнінде гімелегенімізде оны тркі тобына жататын Саай, ойбол (В. Радлов. «Опыт словаря тюркских наречий. ІІ т. І блім. 629 б.) жне Хакас («Хак.-рус. словарь». 1953 ж. 284 б.) тілдеріндегі маынасы «осу, стеу, осымшалау» дегенді білдіретін «козак» жне «хозак» сздерімен дыбысталуы те сас екендігін айта кету керек. Ал егер тіліміздегі «бірігу, одатасу, лыстасу» сияты сздер оларды синонимі болса, онда трлі ру-тайпалар бірлестігінен, одаынан, лысынан тратын азаия тек дыбысталуы жаынан ана емес ішкі мазмны, маынасы бойынша да жоарыда келтірілген ос сзді баламасы дерлік. Ендеше, Саай, ойбол, Хакас тілдері кезінде азаия болып біріккен кне ру-тайпаларды орта тілі болуы да ажап емес. Демек, бл тайпалар жртын да трлі тарихи себептерге байланысты блініп кеткен, тілі мен тілегі бір брыны азаия лысыны сынытары деп топшылауа бден болады.
Облысымыза ана емес елімізге ке танымал этнограф, тарихшы алым, жазушы, журналист, таразды жерлесіміз, марм Амантай Айзахметов те осы таырыпты аша тсу шін кп ебектенген жан. Ол елбасына сынан «Колыбель царей человечества» атты зертеу ебегінде «аза» этнониміні айдан, алай шыандыы туралы деректерді осы лысты тарих аренасынан алаш кріну фактілермен тымды штастыра отырып, бізге ызылыты трде гімелеп береді. Ол не дейді екен, енді соан жгініп крейік.
Кітабыны «О зарождении этнонима «Казах» деген блімінде тарихи деректерге сйене отырып: «Карамзин, основываясь на русских летописцев, утверждает, что Святослав в 968 году где-то к северу от реки Кубани разбил косогов. Писатель Х века, византийский император Константин Порфирородный, местность на востоке от Таматарахи (Тмутаракань), бассейна реки Кубани называет «Казахией». Г.Эверс пологает, что арабский писатель Масуди (умерший в 965 году) именно эту страну называл «Кашеком», купцы коей посещали Трапезунд; и что народ «кашек», упоминаемый и другим арабским писателем Ибн-аль Варди, не что иное как «косоги» или «казахи». Левшин утверждает, что знаменитый персидский поэт Фирдоуси, живший около 1020 года, в своей поэме Рустем упоминает о «казаках и казакских ханах». Русский князь Мстислав Владиморович в 1022 году покорил Тмутарканскому княжеству «косогов», которые еще в 1065 году платили ему дань; Карамзин к этому добавляет, что «убитый Мстиславом в единеборстве богатырь Редега был косожский князь». По Никоновской летописи, монголы при первом нашествии в 1223 году, пришли со стороны Кавказских гор, пройдя через землю «касахов», разбили кыпчаков и южнорусских князей на р. Калке и ушли на восток (Стр.110), – дей келіп, Тарихтаы азаия лысыны алыптасу кезеіні аншалыты кне екендігі туралы мліметтер береді.