Я з вогненнай вёскі...
Шрифт:
— Кленч!
Як сказалі «кленч», тут пад адзін звук — з пісталетаў. У голавы. У мяне во так: у затылак, а тут во выйшаў, вылецеў. I тагда ўжо пачалі падводзіць больш. А мы ўжо там… Гэтыя двух — адразу ім папалі і нават не паварухнуліся. Але мяне не адбілі ад памяці. Каб я не помніў, то мяне дабілі б, іменна што я помніў. Зашумела ў галаве — усё роўна як мне далі поўху. Я зваліўся, упаў ніцма, дух утаіў і не варушыўся. Тут, можа, цераз мінут пару, пачалі валіць ужо. Як падыдуць тыя людзі за сарай, угледзяць, што мы ўжо ляжымо, толькі войкнуць «ай!». I б'юць іх. Я толькі думаў тое, што, як пачнуць дабіваць, хто зразу зваліцца, могуць і мяне дабіць. Як толькі прыдзе за сарай,
Тады ўспакоілася, цішыня стала. Ну, ляжаў я да часоў дванаццаці ночы. Тут пайшлі, пачалі лазіць па трупах свінні. На галавето ў мяне ляжалі людзі, а ногі былі свабодныя… На галаве ў мяне ляжалі, і я не пазнаваў, каго прыводзілі, чутно толькі было, як войкалі дзеці, а так не пазнаваў. Пачалі лазіць свінні, кроў сабіраць, перайшлі мне на нагах, я ўжо пачустваваў, што немцаў няма, і пачаў вылазіць.
Вылез з гэтых трупаў, падняў галаву, і тут яшчэ адзін, Бардун, быў, таксама… Таксама ўстаў. То ён найшоў яшчэ дзевачку пад мацераю. Яе нямнога ранілі, яна жыве, гэтая дзевачка. Так гадоў мо дзесяць ёй было. У трупах ляжала. Яшчэ адзін дзядзька быў, у доме хаваўся, падышоў, паглядзеў, што мы варушымся. I павылазілі, і пайшлі ў лес. Ну, канешне, сняжок пайшоў, я тады ўстаў, у забітай жэншчыны ўзяў платок цёплы, галаву закруціў, раны свае, і пайшлі ў лес.
Пайшлі ў лес, снег цэлы дзень ішоў. Прахадзілі да вечара, а вечарам прышлі сюды, паглядзець, што тут ёсць. Ну, канешне, прышлі ў дзярэўню… Я ўжо нічога… Усё мне апухла, нічогане слышаў, так брыў, кроў ішла, ні кушаць нічога, толькі папіць. Прышоў дамоў, трупы развярнуў, панаходзіў свае дзеці. Чэцвера забітых, адна дзеўчына і тры хлопцы. I жонка…»
У Гародках, што ў Дзятлаўскім раёне, — там ужо інакш рабілі. Прыехалі, ачапілі вёску, абставілі яе кулямётамі: нікуды не ўцячэш. I тады пачалі хадзіць па хатах і загадваць, каб людзі ішлі на праверку пашпартоў. I трэба толькі, успамінае каваль Іван Вікенцьевіч Гародка, забраць з дому пасямейныя спіскі. У заходнебеларускіх вёсках, бліжэй да «рэйха», быў уведзены такі кантроль: на кожнай хаце — пайменны спіс сям'і. Каб нікога чужога! Вынеслі стол, лаўкі паставілі — зусім «мірная» бюракратычная акцыя…
«…Самі сталі з адбяспечанымі аўтаматамі, — расказвае Іван Гародка. — I немец пытаецца ў солтыса па-польску:
— Ці будуць кватэры для нас?
Солтыс кажа:
— Будуць.
I яны тады, у той момант, давай страляць. Пакуль ён не сказаў пра гэтыя кватэры — яны не стралялі. Гэта знак у іх быў такі, каманда. А солтыс не ведаў. I яго таксама забілі. I братоў яго, і жонку, і дзяцей…
Як яны давай страляць, дык я давай бегчы. Мы траёх тады спасліся…
А потым вёску нашу спалілі. У Гародках забілі тады трыста шэсцьдзесят чалавек. А ў нашай сям'і бацьку забілі (маці памерла раней), тры сястры забілі, і брацік быў яшчэ малы…»
А ў Хаценаве Смалявіцкага раёна яшчэ паіншаму зрабілі: прыйшлі, разбрыліся па вуліцы, але так, што каля кожнай хаты аказалася па тры карнікі. У вёску людзей пускалі, пакуль не набралася «даволі», «колькі трэба». Тады — дзве ракеты, і кожная тройка ўвайшла ў «сваю» хату і забіла «сваю» сям'ю.
«…На кожным двары паставілі па тры чалавекі — каб у гэты ж мамент выбіць людзей. Каля кожнай хаты. Столькі іх тады наехала! Скаціну яны ўжо выбралі, пагналі. Гэта ўжо другія, а яны далі дзве ракеты — у тым канцы і ў тым. А потым у хату ўваходзяць і выбіваюць дзяцей і ўсіх, якія
Сто восемдзесят чалавек забілі».
(Іван Васільевіч Ліхтаровіч з Хаценава.)
У Засоўі на Лагойшчыне карнікі пераначавалі, наладзілі нават вечарынку пад губныя гармонікі, а раненька пайшлі па хатах: маці, жанчыны ўжо завіхаліся каля печы — іх першых стралялі, а затым заходзілі туды, дзе спалі дзеці…
Вось як расказвае пра гэта Сабіна Пятроўна Шупляцова:
«…Прышлі немцы ў нашу дзярэўню, і тут яны пераначавалі, а раненька — яшчэ некаторыя людзі і спалі — пачалі біць. А ўвечары яны нікому нічога не казалі. Білі па хатах і ў тых людзей, у каго начавалі, таксама пабілі, — пайшло заадно. Я была ў суседзяй. I гаварылі, што ў Германію будуць браць, а хто з маладзёжы ўцячэць, то паб'юць старыкоў. Не хацелася, каб гэта пастрадалі нашы старыкі. Ну вот, я да адной дзяўчыны пайшла: калі ўжо ў Германію прыдзецца ехаць, дык каб ужо ўдваіх. Толькі мы трохі пабылі ў іх, ажно ідуць немцы. Ужо біць. Ідуць утраіх к ім у хату, а адзін немец стаяў на вуліцы. Я ішла, а ён папытаўся ў мяне толькі, дзе мой дом. А я кажу: «Вунь».
Пытанне: — А на якой мове ён пытаўся?
— Ну, гаварыў-то ён па-нашаму, але відаць было, што немец, гаворка яго не такая. Я пайшла дамоў, а яны гэту бабу пагналі і забілі там. Глядзім — гарыць сяло. Давай жа мы будзем ужо ўцякаць. I вот мы бяжым вуліцай. А там немец увілзеў, што мы бяжым, — за хатай ён хаваўся — пулямёт укапаны быў. Мы гэта немца ўвідзелі і другой дарогай пабеглі. Дабеглі да пуні. Там рэчачка. Тады два хлопцы кажуць на маю ўжо матку:
— Цётачка, давайце будзем тапіцца.
Там рэчачка невялічкая была. А мая маці кажа:
— Дзеткі, будзем прасіцца, а можа, як адпросімся. Немец выстраліў па нас і вярнуўся. А тады ж ужо з пулямёта як сталі страляць па нас!
Мяне ранілі былі. Ну, і мы паляцелі ў балота…
Хлопцы яшчэ былі малыя. I рэчка невялічкая была — цяпер яе ўжо зусім няма».
У Студзёнцы Быхаўскага раёна — акружылі раненька, праехалі па вёсцы на машынах, нават з гарматамі, да паўдня пабылі каля ветрака наводшыбе, а тады ўжо строем пайшлі па вуліцы. Па два, па тры адлучаліся ад калоны, ішлі ў двары.
— Заходзьу хату! Лажыся!..
Забіўшы паўтысячы жыхароў Студзёнкі, пераехалі ў суседні пасёлачак Студзянец. Пакуль мылі каля студні рукі, садзіліся піць-есці, працавала авіяцыя: Студзёнку палілі з самалётаў, якім карнікі перад гэтым далі сігнал з гарматы.
Карнікі, вядома, маглі і самі запаліць, як звычайна і рабілася. Але захацелася вось так. Праверыць, што больш эфектыўна. Ды і псіхалагічны момант — паказаць тэхніку, моц. Паказалі і вярнуліся ў Студзёнку, дапальваць тое, што ад авіятэхнікі не згарэла.
У Быхаўскім раёне ёсць вялікая вёска з прыгожай назвай — Красніца. Мы туды прыехалі ў сонечны ліпеньскі дзень 1972 года — праз трыццаць год пасля таго, як вёску гэтую забілі. Красніца жыве, як жыве сёння і Хірасіма. Але жыве і памяць — аб уласнай смерці памяць. I дзень той для ацалелых жыхароў Красніцы — успышка жудасці, пакуты, перад якімі астатнія месяцы і гады ваеннага ліхалецця нават губляюцца. «Да» і «пасля», а над усім — той ліпеньскі дзень 1942 года.