???йээннэр, номохтор
Шрифт:
Дмитрий Семенович Лонгинов (1909). Боотуруускай улуус, Дьоку нэилиэгэ (билигин Абаа). Булгунньахтаах аатын ууа, Дааый ийэтин ууа. 1983 с. суруйан биэрбитэ.
АТ БАСТААХ ХОЧОТО
Амма араа ээрэ. 200-чэкэ сыллааыта татаардар олоро сылдьан, уорбут аттарын баын ууоун мунньубуттарын крн баран, Саарбат Сааба, Боотуруускай улууун кандидат кулубата, Ат Бастаах диэбит.
МОЧЧОХОЧЧУ ХАЙАТА
Бу хайаны Моччохоччу диэн кэрэ дьннээх, срдээх быый кыыс дьахтар аатынан ааттаабыттар. Ол дьахтар
ЭМЭЭХСИН ХАЙАТА
Былыр биир булчут эмээхсин сааскы тоокко тайаы эккирэтэн киирбит. Амма ууоргу ттгэр куугунатан тахсан, бдрйбт уонна: «Оом тобукпар скээн бдрйдэим», – диэбитэ .
ДЬААДЬЫМА ТААС ТУЙАА
Дьаадьыма – Соморсун хайата. Ол былыргы дьон оустарын туйаа тааыран турар диэн. Олохотооор бд туйахтаах с баарын туунан номох.
АБАА ХАЙАЛАРА
Харама. Амма снньгэр баар бары хайалартан барыларыттан бастынара, маанылара, кэрэлэрэ, сдлэрэ диэххэ сптх. Таас сууллардаах, кэрэ кстлээх хайа. Олохтоохтор бу хайаны Мааны Хотун Хайа дииллэрэ .
Уола Уол Хайа – кини уа ттгэр кстлээх сиргэ турар.
Кийиитэ Кийиит Хайа – Дири Аппа иигэр саан олорор килбик кстлээх кэрэ хайа.
с Бээллэр: Улахан Бээл, Орто Бээл, Кыччыгый Бээл – кырдьаас эмээхситтэр. Орто Бээл ырааы крр улуу хотуннара . Бу Бээллэр – улуу хотуттар. Хоту диэки хайыан, халгыыдалары кр-истэ, саастарын тухары салгыбакка олордохторо. Бу хотуттар ойуун, удаан алгыыгар ураты миэстэни ылаллара.
МИКИИДЭ
Бу эмиэ таас хайа. Былыргылар ойуун, удаан алгыыгар ити хайаны Нэрилиир Нэс тгэн тгэиттэн Нкэн Бараан Угуа, быган туран, Орто Дойдуну кр турдаа диэн йдллэр . Ити хайаларын. Срдээин дьиксинэр хайалара. Абааы угуа быган турар диэн.
УОРАЙ
Бу Амма илин ттгэр, Бт нэилиэгэр, баар хайа. Былыр кыргыс йэтин саана Бр Бтнэргэ Уорай диэн улахан бухатыыр буолар чинчилээх нааа бд оо скээбит. Оону наахаралар, эккирэтэн аалан, ити хайа анныгар баар клгэ лрбттэрэ . Ол иин Уорай уол тыыннааар таптаан оонньуур хайатын Уорай диэн ааттаабыттар.
Тоус Ыт Сотото Торуоскалаах Торокоой оонньор диэн Бойуот Хочотугар, Дааый ийэтин ууугар олорон ааспыт. йэтин мооон лбт быыылаах. Дьинээх ыт сотото торуоска буолбатах. Торуоската. Удьурайынан, муоунан, таба, с, кыыл муоун салаталаан тайах оостон илдьэ сылдьыбыт. Ону, дьон ыйыттаына, бэйэтэ: «Тоус ыт сотото торуоскалаахпын», – диир эбит.
МОТООУН АЛААА
Бу алааска Мотооун диэн эмээхсин олорбута. Ол эмээхсин уола, рээ суох эрээри, нааа йдх кии ск сылдьыбыттаах. Санкт-Петербург куоракка диэри сиэрдийэ маынан, хас маы кэккэлэтэн, муоста ооуллуохтааын суоттаан, Боотуруускай улууска схтрбтэ . Ону ааан, этэрбэс тигэр суон иннэнэн кэккэлэттэххэ, т иннэ тук буоларын суоттуурга соруммут. Ол кии Мотооун уола Ньукулай Гончоров диэн биллэрэ. йнэн, тылынан нааа сураырбыта.
КР АБААЫ ААРТЫГА
100-чэкэ сыллааыта бу сир кл эбитэ . Биир кыын кл мууа хайыта ыстанан крэлэммит. Ол сыл кл, ооччу уолан, алаас буолбут. кр мууа алдьанарыгар Хаха уола Уоук диэн кии киээлик от тиэйэн ааан истэинэ, кл тгэиттэн ынырык улахан тыас ииллибит. Кии угуа нааа куттанан,
1922 сыл ахсынньы 29 кнгэр Данил Заборовскай диэн Абаа рэхтээх комсомолун Коробейников В. К. баандата ытан лрбт. Бу оону, лбтн да кэннэ н, Абааы Аартыгар кмпттэрэ.
АЛТАН ЫМЫЙА
Кымыс иитин аатынан. Былыр манна Ымыйа диэн хотун олорбута . Абаалар трттэрэ.
ЧУОМУНАЙ ДЬГР
Булгунньахтаах аатын ууугар, Саыл Сыыы учаастагар улахан баай суоа. Онно-манна тиийбит-тгэммит сытыы дьон бааллара биллэр. Кэкэ Дьабыл, Дьэргэстэй, Табылы диэннэр т былыр бааллара . Онтон нуучча кэлбитин кэннэ Чуомунай Дьгр Манайгы Камчаткатааы экспедицияа бэдэрээттээн, 100 атынан ктхпт. Экспедиция начальнига «Темный Егор» диэн сурунаалыгар киллэрбит этэ. Ити кии Аммосов Егор диэн эбитэ . Булгунньахтаахха 40 сэргэни туруорбутуттан 19 ордубутун бииги 1920 сылларга ааарбыт.
Советскай былаас сылларыгар Саыл Сыыыга И. Я. Строд этэрээтин Мкнп Ньукулай, Чуомунай Дьгр ытыта (хоун хос сиэнэ) булларан, стх тоууруттан мчч тэрэн, сыаната биллибэт сд тн оорбута биллэр.
ЛС МАКААРАП ОЙУУН ЛТЭ
Мээ улууугар, Алтан нэилиэгэр Макаараптар диэн трт уус дьон олорбуттар. Оччут ойуун уола, Ньоорулла ойуун сиэнэ лс Макаарап диэн ойуун кии ыраахтааы былааын саана аарайа кырдьан лбтэ . Ол кии кыын, арыт сайын Дьокуускай куоракка киирэн, олохтоох сахаларга уонна сахатыйбыт нууччаларга сахалыы ыарыылары дьалбыйан ойууннуур идэлэээ . ксгэр иирэн ыарыы, босхо буолуу, уар ыарыы ойуун кыыран абырыыр ыарыылара эбиттэр.
Кырдьар сааыгар, лр йэтигэр Дьокуускайга киирэн биир баай ыалга кыыраары холуочуйан олордоуна, эдэр дьахтар киирэн: «Мээ кырдьааа киирбиккин. Кытаы уугар олорон аыыыкпыт-сииикпит дии», – диэн оонньуу-кл курдук эппит. Онуоха холуочуйбут оонньор: «Эдэрим буоллар, аатыам, кндлм, крлм этэ», – диэн дьахтары ргэтэр кына, аанньа ахтыбаттык саарбыт-иэрбит. Онуоха ол дьахтар тахсарыгар: «Уаатахпына, тоус хонугунан дьиээр-уоккар тиийиэим. Дьэ онно крлхпт, кэтэээр», – диэн баран, тахсан баран хаалбыт.
Дьахтар таххыбытын кэннэ дьиэлээхтэр: «Кырдьаас, алаааты. Ыыран крдххэ. Ити аатыран эрэр Алыардаах удаан», – диэн эппиттэр. Ону оонньор ылымматах. Дкс эбии, киэбирэ быыылаан: «Атаын рдгэр ииктиир атах сыгынньах кыыс ооттон крдм дуо?» – диэн буолумматах. Ол эрээри кини санаатыттан арахпатах бу дьахтар. Сотору дойдутугар тннбт. р-тр буолбатах. Тоус хонуга эбитэ дуу. Араа диэкиттэн этинээх най хара былыт тахсан кэлбит. Эти этэн, чаылан чаылыйан, тыаллаах, силлиэлээх самыыр тэн барбыт. Ону утары лс Макаарап, кыырар тааын кэтэн, кэргэттэрэ т да буойбуттарын иин, силлиэни, тыалы утары крлр кнс утары кыыран тиийэ турбут. Ол тыал ааа турбут. Оонньор дьиэтигэр киирэн сыппыт. Ыарытыйа быыытыйбыт уонна эппит: «Алыардаах удаан ийэ кыыла тыырахтаах ктр эбит», – диэн. «Мин ийэ кыылым, кх эбириэн оус, кыайан утарсыбакка, куота турда. Ону ханна тиийэн ситэн сиирэ буолла?» – диэбит.