???йээннэр, номохтор

С?лбэ Багдарыын

Ити кэмэ Аммаа, Соморсун нэилиэгэр, Мээндиги чараар нэилиэк мунньаа буола турар эбит. Онно араа диэкиттэн Хонору рэи танары силлиэлээх, этинээх ардах тиинээн кэлбит, мунньах дьонун рэйбит. Онно саас ортолоох Чппк уола Мэхээлэ диэн ойуун, икки илиитин тыыраын кумуччу тутан баран, эрбэин быыыгар умса тэн сыппыт. Ардах ааспытын кэннэ туран эппитэ : «лс Макаарап ийэ кыылын, кх эбириэн оуу, улахан тыырахтаах кыыл, рдгэр олорон иэн, тосуйа иэр. Сиир буолбут, быыыта. Быа кымньыылаан, быа хабан ааыахтара диэн ити сыттым».

Былыргы дьон йгэр-санаатыгар ойууттар, удааттар крэстэстэхтэринэ, маы-оту барчалыыр силлиэ, тыал, холорук буолан аааллара диэн йдбл баара эбитэ . Ону хойуккааа

диэри лс Макаарабы Алыардаах удаан эккирэтэн, крсэн барбыт, суулларбыт маа диэн кэпсиир буолаллара.

Ол курдук оонньор р суораа-тэллэххэ сыппыт. Кн хотоо сн быалыыр кэмэ биир киээ хотон иигэр с б ргэн тигинээллэр. Ону туох буоллулар диэн киирэн крбттэрэ, срдээин ырбыт, дьдьэйбит кх эбириэн оус хотоо киирэн, кр гына сууллан тспт. Ону срдээх суостаах ктр киирэн тосуйа олорорун крн, дьиээ куотан тахсыбыттар дьахталлар. «Оонньоор, туох эрэ абааылара киирдилэр хотоммутугар. Туран алаан крххн», – диэбиттэр. Оонньор: «Алыардаах удаан ийэ кыылбын аалан, ити суулларда. ллм. Алааым булгунньаар кмр», – диэн кэриэин эппит уонна лн хаалбыт. Ол курдук илэ-бодо лс Макаарап ийэ кыылын Алыардаах удаан ийэ кыыла эккирэтэн кэлэн, бэйэтин дьиэтигэр суулларбыта диэн йээн кэпсээн рг диэри баара. Бука, билигин дааны Алтан кырдьаастара ити йээни билэллэрэ буолуо.

БТ ЭМЭЭХСИН

Кырдьаастар этэллэринэн, Кэнньэ биис ууугар Бт диэн эмээхсин скээн, элбэх ооломмут. Эмээхсин дииллэрэ оруннаах быыылаах. Улахан уола Маарах. сс Тиэтэйбит Боотур, Ураанай Бэргэн эин диэн эбиттэрэ .

Дкс Кураандаа наахаралар олордохторуна Бт уолаттарын сн, сирэн, Бр Бтнэр дииллэрэ . Наахаралары сэриилээн самнарыахтарыттан ыла скээн, дэлэйэн, Кэнньэ нэилиэгэр Ураанай аатын ууа Хотуйаа олохсуйбут, ити Ураанай Бэргэн удьуордара; Маарах оолоро Молуода Кэнньэтинэн ааттанара; Кттээн аатын ууа Кттээн алааынан Амма ээригэр олороллоро; Соморсун хоту ттгэр Бадараан Кэнньэтэ биир аа ууа олорбута.

ЭМИС ХОТУН

Эмистэр трдлэригэр Эмис Хотун баара , киниттэн эмистэр скээн дйбттэрэ диэн Афанасий Васильевич Жирков бартыаан кэпсиирэ. Онон эмистэр сахалары нууччалар Россияа холбуохтарын быдан инниттэн бааллара биллэр.

СХТЭЭХ ААТТААХТАР

Былыргы сахалар, кии улаатан, ситэн-хотон ииититтэн крн, ааты уларытан иэр гэстээхтэрин туунан номох, кэпсээн дэлэй этэ. Уулуччу биллэр-кстр, уратылаах дьон хас да сх ааттаах буолаллара биллэр. Холобурга Бороон улууун бгэтэ Бэрт Хара маннык ааттардааа: Майаатта, Борогутта, Бэрт Хара.

Тойон Мр соуруу ттгэр биир тыаны туораатахха, Кыыс Хаа диэн кллээх алааска олохтоох ыалга уол оо трбтн Майаатта диэн ааттаабыттар. Уол уонуттан тахсыар диэри Майаатта буола сылдьыбыт. Ол тухары уол дааны, трппттэрэ дааны ити ааты бэркэ сблллэрэ.

Биирдэ Тлгэ олохтоох Доллу диэн ойуун оонньор Майаатта аалаах ийэтигэр ыалдьыттаабыт. Дьиэлээхтэр Доллу кырдьааска с миэстэтин арааттаабакка эрэ буаран кндлээбиттэр. Оонньор аыы олордоуна, урааа Майаатта киирэн, аыы олорор Доллу ойууну ымсыырбыт хараынан тонолуппакка одуулаабыт. Онуоха Доллу оонньор с биир мэтин: «Айаххын хамнат!» – диэн быраан биэрбитин, Майаатта уол хабан ылан, быахтаммакка эрэ, тииинэн хадьырыйан, сии охсубут уонна уллук ууоун тблрн тоута ыстаан, силиитин «сооп» гына оборбут. Ол кэннэ ууох кдйнэн оонньору кр турбут. Доллу ойуун уолу сн-махтайан: «Оом Борогутта, ааатаы баас бэрдикэтин!» – диэбитэ . Онтон ыла Майааттаны Борогутта диир буолбуттар. Уол дааны, кини трппттэрэ дааны ити ааты сирбэтэхтэр. Бары дьон Борогутта диэбиттэрэ . Уол Борогутта диэн аатынан улааппыт, кстээх-уохтаах булчут эр бэрдэ буолбут.

Аммаа,

Соморсун сиригэр Борогутта Хайата диэн таас хайа баар. Ол хайа баарын уонна Бэрт Хара олоор сыыаннааын туунан 1935 сыллаахха Тандаа олохтоох Вензель диэн оонньор кэпсээбитин истибитим.

Борогутта, ситэн-хотон баран, Дыгын дуу, онтон атын дуу баай кии ыыаар илии-атах оонньуутугар кыайан-хотон, Бэрт Хара диэн ааттаммыта биллэр.

Итинтэн кстрнэн, Майаатта, Бэрт Хара диэн ааттарынан саха норуотун биир сдь киитэ, нэн-сайдан ииитинэн, тус-туспа ааттарынан олбу-солбу ааттаммыт эбит.

Онтон да атын былыргы сахалар хастыы да схтээх сааттан саа ааттаналлара биллэллэр. Адьас да саардыы дьон схтээх ааттаахтарын мин билэрим. Туллай, Малааак, Дорбоох диэн таптал, хос, ргэнэр ааттары илдьэ сылдьыбыта Борисов Николай Николаевич – Соморсун олохтооо. Кыбыах, Мээлгээр, Хатырык диэн ааттары сгэ сылдьыбыта Гоголев Василий Алексеевич – Абаа олохтооо. Мин санаабар, млтхтр биир аатынан муурданар быыылаахтар.

БОЙУОТ

Амма улууугар Дьоку нэилиэк баара. с аа уустааа: гэй (сир аатынан), Булгунньахтаах (алаас аатынан), Бойуот (кии аатынан). Хаааыта биллибэт, бэрт рдтэ Амма рс сааскы халаанын уута нааа улаханнык кэлбит. Мас атахтаах уу дииллэрэ . рс снньэ туолан, икки ээрин тыатыгар диэри киэптии устубут. Мууска олорон, биир оо рс баыттан устан кэлэн, Амма рс илин ээригэр мууа сыстан, онно уол тахсан, олохсуйан, хантан эрэ быстах дьон кыыстарын кэргэннэнэн, ыал буолбут. Ооломмут-урууламмыт. Ол мууу кытары устан кэлбит кии аатынан Бойуот хочото ааттаммыт. Кини оолоро биллэр-кстр дьон буоланнар, Бойуот аатын ууугар Ураастар, Саыл Бытыктар, Быакаактар уонна Дааыйдар диэн ийэ уустара бааллара. Билигин бу дьон ыччаттара Абаа нэилиэгэр Строд аатынан совхозка олороллор.

МААМЫРА КЫТАА

Абааа, Арбаас ийэтин ууугар Радион Старостин диэн йдх, сытыы-хотуу баай кии олорбута. Баай, йдх буолан, Боотуруускай улууугар кулуба буола сылдьыбыт кии. Балта Маамыра диэн кыыы Дьоку нэилиэгин баайа, Тупсаан ийэтин ууун оото Аммос Емельянов диэн кии кэргэн ылбыт. Улахан уруу буолбут. Бу кыыс, Маамыра, элбэх ынах, сылгы с энньэтигэр оттоон, стн ииттин диэн, убайа, Арбаас баайын уола Радион Старостин Абаа дэриэбинэтин анныгар баар кытаы (намыах ходуаны) энньэ диэн анаан биэрбитэ. Ол кытах билигин да Маамыра Кытаа диэн аатынан ааттана сылдьар. 31 гектардаах т ходуа.

СЭМСЭ

Абаа нэилиэгэр, Лыба диэн рэххэ Сэмсэ диэн кыра ходуа баар. Былыр, 1857–1958 сыл диэки, Аммаа, Саха сиригэр барытыгар дааны, халы хаар дьыл буолан ааспыт. Ол хаар дьыл Лыбаа олохтоох Хонтой Хабырылла диэн 600 сылгы слээиттэн, ото суох буолан, 400 сылгыта сутаан лбт. Онон улаханнык дьадайбыт. «Ходуам кыараас, кыра буолан, см сутаата», – диэн нэилиэгин мунньаыттан крд сурук тэрбитигэр, ылынаннар, Лыбаа, Маралыкы трдн алын ттгэр, икки элгээн икки ардын, ллгэтин тас ттнэн, аынан, сэмсэ диэн ааттаан, эбии бэрсэн биэрбиттэрэ билиэ диэри Сэмсэ диэн аатынан ааттанар.

Иван Давыдович Терентьев (1926). I Чакыр. Билигин Соморсуа олорор, пенсионер. 1985 с. суруйбутум.

ЭЛЭЭН КЫТЫЛА

I Чакыр анныгар, Амма рс араа кытыла Элээн Кытыла диэн. 50–60 га сир. Кыыс энньэтэ эбитэ . Ол Элээн, бэрт мааны кыыс, Аммаа скээбит. Кини Бабааа олохтоох Ефимовтар трдлэригэр эргэ тахсан, сктбт. Ити кыыс энньэ сирин, Аммаа киирэн, бас билэн, р кэмэ оттоон сииллэрэ . Ону советскай былаас тохтоппут. Советскай былаас буолуутугар Василий Ефимов диэн баай баылыыра .