???йээннэр, номохтор

С?лбэ Багдарыын

УРДААХ

Урдаах – тумул. Ол тумул аттыгар баар рйэни Урдаах рйэтэ диэбиттэр. Ити тумулга Тиэтэйбити бырааттара быанан оуурдаан туппуттар уонна куйах кэтэрдибиттэр. Куйахтанан баран, Тиэтэйбит наахаралары кыргыбыт. Оуурдуулларыгар биир суон тииккэ быаларын ср туппуттара, тиит хатырыга р этигэр диэри быстыбыт. Ол быстыбыта кэнники улахан ур буолбут. Онон тумулу Урдаах диэбиттэр. Ол урдаах тиит саардыыа диэри баара .

Спиридон Спиридонович Капитонов. Амма улууа, Сулаччы. 1986 с. 62 саастааа.

ТОУС КЫЫА

Бу Соморсуа, Халаалы рэх трдгэр Тоус Кыыа

диэн улахан кл баар. Ол рдгэр тоус кыыын ууоа баар диэн. Онон ол кл Тоус Кыыа диэн аатырбыт.

Бу кл тоо аатырбыта? Тоо диэтэххэ, илин Уус Маайа, Нуотара диэкиттэн былыр тоус дьахтара, кыыл табаны эккирэтэн, хайыарынан айаннаабыт. Ол кэлэн, саамай рдк таас хайа оройуттан хайаттан мчч ыстанан кэбиэр. Соотохто ктн хаалбыт, Халаалы трдгэр хонууга кэлэн тспт. Ол Тоус Кыыа диэн клгэ тиийэ халтарыйан кэлбит. Балай да ыраах сир. Икки километр курдук хочону. Ол кэлэн, эчэйиититтэн лбт. Ону оччотооу сахалар кл рдгэр кистээбиттэр. Ууоун. Онон Тоус Кыыа диэн ааттаммыт дииллэр.

Семен Семенович Дьячковскай. Амма улууа, Чакыр нэилиэгэ. Бырдах аатын ууа. 1986 с. 86 саастааа.

МЭКЭ ТСПТ

Эмэкэт тспт сирэ. рйэ тахсан алааыйаланан таранар сирэ. Былыр манна бастаан чакырдар скээн, тыыллан-хабыллан олордохторуна баайдара (киитин аатын урут йдр этим да, билигин умнан кэбиспиппин) онно былыргы крэхтэиигэ табык ктппттэр. Абааыны дуу, айыыны дуу. Сирин аата Кураанах Алаас диэн. Ол табыктарын икки сиргэ кынаттаан ктппттэр эбит. Манайгы кыната бу Амма ууор Дьэрэкээн Хайатыгар, иккиэ бу хоту Крдгэн Хайатыгар илпиттэр. Онтон, дьэ, ойуун, удаан бн мунньаннар кыырдаллар. Ыыах ыаллар. Сир аайыттан ааттаах ойууттары мунньан. Тириилэрин ыйааннар тыааталлар. Хаппыт тириилэрин. Ол тыаатан аат ыыталлар, табык ктппттэр диэн. Тоус тннээх кн быа кыырдаллар. Дьэ, тыааттараллар. Ону абааы бииин ууа, сир-дойду иччитэ барыта сблээтэ диэн бырааынньык б буолар, ыыах. Онтон ааан-сиэн, ыыахтаан бтэллэр. Ол ыйаабыт кллэхтэрэ тыааан р-кт буолаллар. Ол кыырар кэмнэригэр эмэкэт тэр. Билигин Мэкэ Тспт буолбут.

ТРТ УОН ТРТ ЧЧК

Ити Ньимиддьиэрэн диэн. «Трт уон трт ччктх сиргэ олоробун», – диэн Бтрп Уйбаан кириитикэлэспит сирэ. Уолаттары кытта кириитикэлээн, тугу да билбэт киибин диэн. Ол ону ити сир аатын ааттаабыттар дии.

Егор Васильевич Гоголев (1913). Амма улууа, Абаа нэилиэгэ. 1976 с. кэпсэппитим.

АЛТАН ЫМЫЙА

Срдээх баай эмээхсин олорбута диэн сурах ииллэр. Ол эмээхсин срдээх аатымтыа, кэлбити-барбыты сырытыннарар, сэниэ, баай эмээхсин. Былыр алтан ымыйа диэн иит баар буолбат дуо? Ол ииккэ кутан, дьону аатар буоллаа дии бу эмээхсин.

Ол дьоннор: «Били алтан ымыйалаахпытыгар ааан ааыахха», – диэн кэпсэтэллэрэ иэн, аат буолбут диэн буолара.

Иван Иванович Нестеров-Уччугуй Уйбаан (1914). Амма улууа, Алтан нэилиэгэ. Сакычах аатын ууа. 1989 с. суруйбутум.

КЫРГЫСПЫТ РЭЭ

Дьэ, итиннэ содуом буолбут сирэ. Икки ини-бии баар эбит. Онтон быраатын аата Хааы Токунай диэн эбит. Убайын аата, арааа, Хатачча Б диэн эбит.

Хатачча Б буоллаына окко киириэх иннинэ куораттаабыт.

Хааы Токунай Одуоччу диэн сир илин бас халдьаайытыгар, тыа иигэр олорбут. Убайа буоллаына, оччолорго аата-суола суох рэх буоллаа, рэх баыгар Чохулаах Алаас утарытынан рэх халдьаайытыгар тумуска тыаны

солоон, дьиэ туттан олорбут. Икки оолонон. с оотун хат эбит дьахтар. Ити олорон, Хатачча Б куораттыыр. Дьокуускай куората скээбитин кэннэ кэм быыылаах. Ону истэн, Хааы Токунай убайын кэргэттэрин лрт кэлэр. рэи р таххан, тиийэн кэллээ дии оттон. Дьиэ иигэр киирэр дааны, туох да кэпсэтиитэ суох, дьахтары тбтн хайа дайбыырдыы батыйатынан сырбатар. Ону дьахтар, тиэрэ тэн ааран биэрбитигэр, иин хайа дайбаан кэбиэр. Оото сиргэ тсптн дьахтар, саатыраан, орон анныгар тэбэн кэбиээхтээбит. Уонна лбт. Ону крн, сэттэлээх уол оо рэи танары куоппут. Ону эккирэтээри таырдьа ыстанан иэн, уот иннигэр ытыы турар кыыы тбтн быа дайбаан кэбиспит. Онтон уолу эккирэтэн иэн, атаынан кыайан сиппэккэ, оунан ытыалыыр. Ох тиийэ-тиийэ оо кхсгэр хатанан испит. Кыайан батары тэбинэн киирбэтэ . рэх тумуун быа тэн иэн, кэннибин хайыабын диэн, оо, силистэн инэн, охтон тиэрэ таылла тспт. Ол тиэрэ ттгэр биир ох курдары киирэн оону онно лрбтэ .

Онтон ыла аатырбыт рэх буомуттан аллараа тт Абааылаах диэн. Оо лбт сирэ. рэх буомуттан ээ тт Хатачча Б тн анна Кыргыспыт диэн ааттаммыт.

Оо лбтн кэлэн крн баран: «Бииги ийэ ууугар хаан дааны скээбэтэх-трбтх бухатыыр оо трбтн бу баайы, дьэ, сарбыйдым», – диэн аыйбыта .

Дьэ, бэйэтэ накааска тбээр ити кэнниттэн. Убайа куораттан эргиллэн кэлэр. Крбтэ, дьиэтэ-уота барыта кыа хаанынан ыыллыбыт, кэргэттэрэ лбттэр, быраатым Хааы Токунай лэтэ буолуохтаах диэн, киниэхэ барар. Кэлбитэ, оччотооу б дьоннор мунньустаннар Хааы Токунайы Одуоччу Кл ортотугар оочонон киирэн олорорго кэйбиттэр. Тута кэлбиттэрин, куотан киирэн клн оттотугар оочонон олорбут. Ол кэмэ убайа кэлэр.

Ол кл оттотугар ол кии с хоммута . с хонон баран, кытыыга устан таххан биэрбит. Ол таххыбытын тутан ылаллар да, бэс ыйынааы бырдахха сыгынньахтаан баран, икки кыыс бэрбээкэйиттэн биир тнэн кэлгийбиттэр. Олох ллбэт гына. Икки бэгэччэгиттэн эмиэ кэлгийэллэр. Сллбэт гына. Уонна икки аарыма хатыа чыры-чырбаччы баайан кэбиэллэр. Салгыа турар гына. Онно с хонукка тыыннаах хаыытыы турбута . Уонна лбтэ . Хаанын бырдах уулаан.

Оччотооу аа ууун баылыга айыытын-харатын манан боруостаан ллн диэн дьаалы таааран, итинник оотторбут.

Егор Филиппович Сутаков (1913). Амма улууа, Эмис нэилиэгэ. 2001 с. кэпсэппитим.

КИНЬИИТ ХАППАРА

Сдэ Баабылабына уруутугар, тбрннээн олорор дьону силэйэ-силэйэ, хайа хааман таххыбыта . Миэнэ эбэм буоллаа. Онно ахтатыгар кыыл кмс чылыгырыардааа . Ону истэн олорор дьон, кулгаах кулгаахтарыгар сибигинээн, кэпсэппиттэрэ : «Киньииппит хаппардаах эбит», – диэннэр. Инньэ диэн кэпсииллэр.

Мин эбэм – Микииппэрэп Уун Байбал кыыа. Мааны кыыстара. Кыыспытын чгэйдик таыннарыахха, тугу булан тэрийэбит диэннэр, кыыл лрннр, кыыл иинээи оотун тириитинэн туруусук тиктэрэн бараннар, ахтатыгар кыыл кмнэн симээн ыытыахха диэн быаарсыбыттара . Кыыл ол оотун тириитэ срдээх сырдык дьннээх, маан солко курдук буолара .

Алексей Дмитриевич Артемьев-Мойук лксй (1911). Мээ улууа, ээ Алтан нэилиэгэ (билигин Амма, Сатаай нэилиэгэ). 1995 с. суруйбутум.

ЫТЫК АТЫЫР

Ити Сакычах рээр Тргэн Клэ диэн салаа рэх баар. Онно Судьуунап Ньукулай диэн оонньорго баара маан атыыр. Мин кыра оо сылдьаммын крбтм. Маан дьннээх. ргэ сылдьар атыыр. Сымнаас баайы сылгы быыылааа. «Айдаарыма, маынан-отунан бырааайаыт. Кыыырыаа», – диэн бакаат б буоллаа дии.