???йээннэр, номохтор

С?лбэ Багдарыын

Ол с дьиэтиттэн ханна да ыраах барбат дииллэр этэ. Ону ойууттар кыырдахтарына, рмпээ арыгы кутан баран, басты тннгнэн ¹ биэрэллэр эбит. Туох да срдээх ойуулаах, симэхтээх ити атыыр сылгы. Дьэ ол арыгытын тннгнэн кэлэн иэн барар эбит. Биэрдэхтэринэ. Уонна ргэ сылдьар эбит. Ол сылгыны ойууттар былыр ытык атыыр оорбуттар. тэн. Хас да тн кыыраллар онно. с тн кыырбыттар. Маынан кыыл бн оорон, алдьархай тэрээиннээхтик оороллор. Саамай улахана – сэргэ. Ол сылгы, дьыл-кн туоллаына, саас дуу, кн дуу, онно дьиэ чугаыгар кэлэн олорон эрэн, икки ттнэн куоаныы-куоаныы, ытыын таынар эбит. Онно, арыгы баар буоллаына, арыгы илдьэн биэрэллэр эбит, хаан баар буоллаына,

хааны илдьэн биэрэллэр эбит. Ол онно ииттэрэ хааа туос тордуйа буолар эбит. Кыра. Арыгыга буоллаына – хатыынан ооуллубут

рмпэ. Былыргы дьон рмпэлэрэ ксэ да хаты буолар. Таас рмпэ баай ыалларга эрэ баар. Улахан атыыыт кэллэинэ эрэ аыыр ииттэрэ. Ол дьиэ таыгар чугас арааынай ойуулаах, кэрдиистээх сэргэлэээ . Ол аан бастаан ытык буоларыгар онно баайбыттара уонна эриэн ситиинэн симээн баран, крл тардан кэбиэллэрэ . Чэ, бэйэтэ дааны кии курдук кэпсииллэр этэ. Ол сылгыны. Сэргэтигэр кэлэр дааны, арыгы иэр дааны. Оннооор тннгнэн кэлэн иэр.

Ол Тргэн Клгэр икки ыал олорбуттар. Онно сайылык дьиэттэн салгыы хаас диэки ттгэр моойтурук ампаар ², п ампаара, баара . Дьэ, онно туох ааттаах кини кэтэр тааа, быата-туаа барыта баар. Кнт эинэ, тэиинэ. Тэиинэ, кыл буоллаына, эриэн буолар. с ынах быатын холбоон тиктэххинэ, дьэрэкээн ойуу буолан таххар. Баын быата алтан тимэх курдук ойуулаах буолар. Чугас-чугас лаыгыраччы тигэн кэбиэллэр. Дьэ, ол ампаар иигэр баар атыыр быатын-туаын тыытыа суохтааххын. Тыытты да, ыалдьаын. Ону дэлби ыйаан-ыйаан кэбиэллэр.

Атыырдара мэнэрийдэинэ, уокка-кскэ ас биэрэллэрэ . Ону оонньор аанньа кэпсээбэт этэ.

Ону Дьаакыбылап Сдэр Ыстапаанабыс диэн уол баын быатын, нн ылан оонньообут. Онтон йнэн ыалдьан, буккуллан хаалар. Сакычах рээр Танары Кэрэх диэн тумул баар, сирин аата Бт Быыа. Онно улахан тиит баар. Онно тахсан кээлээн, суордаан, иирэн барбыт. Букатын бокуойа суох. Онно балай да р иирбит быыылаах. Онно бииргэ трбт эдьиийэ олорор. Маайа диэн. Онно олорон иирбит. Иирбит кии кэргэннээх. Ол аата – ойуун. Сааба Ойуун диэн. Ол оонньор кэлэн, биир тн тура кыырбыт. Ытык атыыр баын быатынан оонньообутун истибэтэх буоллаа. Ону: «Онон ооннообуккун», – диэн крлэммит. Онтон р буолбатах, киилэрэ трэн хаалбыт. Кынна оонньор кыыран, алаан кэбиспит.

Чэ, итинэн тмктэнэр. Мин йдрбнэн. Кии куттанар гына кэпсииллэр этэ.

Кэпсээнньит тылы быаарыыта:

 ¹ Басты тннк – дьиэ уа диэки тт. Басты тннк анныгар оону утуппаттар.

 ² Моойтурук ампаар – хабаралаан баран, олорпут ампаардара. Былыргы ампаар. Ньэмиэскэй муннуктаах буоллаына, ньуучча дьиэтэ дэнэр. Моойтурук ампаар билигин да, т уота сиэбэтэх буоллаына, сайылыктарга баар. Сорохтор уот кынан эин. Айыыргыыр кии тыыппат. Былыргы тхтн кии куттанар. Иччитэ быстыбыт тх иччилээх, абааылаах диэн буолар. Оннооор тахсан, т уотун умуруорар ааттаах. Иччитэ тахсан.

Ойуун илгистэр б. Ойуун курдук кыырар, кыырдаа дии. Икки ттнэн куоаныы олорор. Икки илин атаынан илиитин таынар. Туйаынан охсуолуур. Срдээх тыастаах буолар диэн кэпсииллэр этэ. Мин кыыра олорорун крбтм. Сиэлэ, кутуруга хаан да кыргыллыбатах, таах соулла сылдьар. Ол гынан баран, кутуруга нааа соулла сылдьар буолбатах. Оттон сиэлэ уун, сиргэ тиийэр, ааатаына тиийэр. Клэ буоллаына сирэйин саба тэ сылдьар. Олоччу. Сиэл быыынан крр. Оо сылдьан крн б. Куттана-куттана. Харахпыт киниттэн арахпат буоллаа.

КЫЙЫТЫЫР УДААН

Манна кр тиити миинэн барар удаан баара . Балтараа ссчэкэ сыл анараа ттгэр баар эмээххин. Ол илэ кии эбит. Олоччу дааны. Аатын куттанан ааттаабаппын. Ол гынан баран, ааттыым: Кыйытыыр

удаан диэн.

Маачаха ээм кэпсиир этэ. Кыйытыыр удаан ойууттары кытта крсэ барарыгар, талаы эриэннээн кымньыы гынан, кр тиити мииньэн, дьэ, айанныыр. Барарыгар икки киини бэлэмниир. Бс дьону уонна уус балтатын бэлэмнэтэр. Ол дьон балталаах буолуохтаахтар. Ити чуурка курдук баайы баар дии. Баран-баран, с хонон, сэттэ хонон, тоус хонон кэлэр. Ол кэллэинэ, балтаыттар, дьэ, лэлээн бараллар. Иккиэн тээ лэлииллэр, биллиргэтэллэр. Биирдэрэ хара быарга охсор, биирдэрэ кхсн хараар охсор. Дьэ, оччоо эмээххиннэрэ йэн, хотуолаан барар. Дьэ, онно таххар удаан дьахтар тбтн ууоа, ойуун тбтн ууоа. Онон бтэр. Оонньоро таххан, ууох тутар. Тыаа. Сороун таах бырахтарар. Куобах уоугар. Сороун: «Охотон баран, кмн кэбис. Трт-уус кии этэ», – диир. Итинэн интикэтэ бтэр.

Ити быраан турар буолбат дуо? Ат Хайата диэн. Ити рдгэр ахсынньы биэигэр, тохсунньу биэигэр таххан, с хонон трн киирэр. Торбос чурумчу сыалыйалаах. Оото балык эин, ол-бу буолар . Сордо балык.

Оонньоро биирдэ эмээххинин кырбаары гыммыт. «Сптр, тргн-тргн да, туох гынаын? Ооун аал», – диэбит. «Чэ, оччоо сассын таххаар. Ат Хайатыгар таххыахпыт», – диэбит.

Иккиэн таххыбыттар. Оонньор охтубут мас кйн, эндэйэн турарыгар, тойомсуйан, олорунан кэбиспит. Дьэ, эмээххин баран кэлбит уонна оонньоругар: «Оо бу баар. Чэ, илдьэ киир», – диэбит. Ньилбэгэр туора быраан биэрбит биир сордоу. Оонньор ыксаабыт, куттаммыт: «Бу баайыны киэр гын», – диэбит. Онтон ыла оо крдбт буолаахтаабыт. Онон бппт, чэ.

Харитина Семеновна Яковлева-Крхтбт. Мээ улууа, ээ Моорук нэилиэгэ (билигин Амма улууа, Сатаай нэилиэгэ). 1989 с. кэпсэппитим, «62-бин туоларым ити курдук хаалла. Алтынньыга, 16-гар туолабын», – диэбитэ.

АРАА ТТНЭН ААННААБЫТТАРА

Бииэннэрэ, Баачымалар, дьиэни дааны, хотону дааны уонна олбуору, тиэргэни хаан да араа ттнэн ааннаабаттар. Аньыы. Тоо диэтэххэ, ойууттар, удааттар сылдьар сырыыларын, суолларын ааныгар ыччаты кэскилин, кинилэр дьылаларын сэмсэ ууран биэриэ суохтааххын, бтэй бэлэх биэриэ суохтааххын. «Араа ттнэн ааннаах дьон эстэр дьылалаахтар», – дииллэр. Куаан тыыннар сылдьар ыырдара. Бэл диэтэр араа ттнэн тннктээбэт этилэр. Куаан тыын, ыччат дьылатын курдары крн, быа этэр диэн.

БУЛУ

Гаврил Константинович Шадрин (1933). Булу улууа, Хара

Уулаах. 1982 с. суруйбутум.

ТИКСИИ

Тиксии диэн ити мин аам уонна ээлэрим кэпсээннэринэн истэр этим. Бу Тиксии диэн сиргэ балыгы элбэхтик лрр этибит. Кн киирэн. Тууччах, муксуун балыгы атырдьах ыйын ортотун диэки. Тиксэр кэмигэр. Балык бултуу киирэллэр тыаттан. Таастан эбэтэр. Ити балыктар кн бгнгэр диэри ити бириэмээ биэрэккэ тиксэр кэмнэрэ. Ол иин тиксиилии киирэллэр. Бииэхэ манна ити балыктар эмиэ атырдьах ыйын ортотугар сысталлар. Ону бииги эмиэ тиксиилиибит. Эбэтэр балыктыыбыт, бултуубут.

Лэгэнтэй Борокуоппайабыс Крээкин-Сэкэннэй (1918). Булу улууа, Тмэти. Хаалас ууа. 2002 с. суруйбутум.

АЛАМПА МАЙААГА

Соппуруонап Остоолбото. Бииги Алампа Майааа диэн ааттааччыбыт. Сорохтор Соппуруонап Майааа дииллэр. Оолор, кыралар. Билигин. Быаынан быан суруйталаабыттар. Муохтар нтэлээбиттэр. Хаартыскаа да сатаан т суох. Бастакы туруоралларыгар ЯЦИК чилиэнэ Слепцов Н. В. диэн баар эбит. Аата саамай э баар этэ. Соппуруонап гиэнэ баар этэ. Ол майаакка ксклээх лксй аата баар этэ диибин. Новгородов алпабиитынан суруллубут.