???йээннэр, номохтор
Шрифт:
2 Кылыстар – сытыы, срк, бары ттнэн эрдээх дьон.
3 Чиэрчимэ маамыкта – тоустар таба тутар быалара. Сарыынан эбэтэр иииринэн трт гына тэлиилээн эбэтэр хайытан, рн оорбут быалара.
Э. К. Пекарскай диалектологическай тылдьытыгар тылы икки суолталаан быаарбыттар: Маамыкта – 1. Тирииттэн хатыллыбыт синньигэс быа-туах. Долганнар, Дьэиэй сахаларын тыллара. 2. (Аркан), эдьигээннэр тыллара.
Тэнээн кр эбэкилэр эркэ диэн тылларын – «связать, завязать» (Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков: материалы к этимологическому словарю. Т. 2. – Л.: 1977. С. 369).
– ма –
4 Саары саанааы от – былыр Бтрп таара кэмигэр оттоммут оту ааттыыллар. Бу таара от ыйын 12 кнгэр кэлэр. Окко киирэр кэм. Саары диэн от лэтин сааланар бастакы нэдиэлэтэ.
Руслан Федоров. 1968 с. Блтээи педучилищеа IV кууруска рэнэ сылдьан суруйбут курсовой лэтиттэн.
МАСТААХ ДЬАЛКЫЛДЬЫМА
Бл оройуонугар с нэилиэги холбуур аатырар-сураырар Мастаах кл баар. Олохтоохтор ол кл ытыгылаан Эбэ диэн ааттыыллар. сс атын умнуллан эрэр дьинээх аата Дьалкылдьыма диэн. Олохтоох кырдьаастар кэпсииллэринэн, былыр, кыргыс йэтин саана, кыргыстар манна кэлтэригэр, олохтоохтор, кл арыыларыгар киирэннэр, кыргыстары арыыларга киллэрбэккэ ытыаласпыттар. Кыргыстар, кл тгрйэ сатаан баран, хайа да ттнэн кыайан арыыларга киирбэккэ: «Кии хайа да ттнэн кыайан киирбэт Киэ Дьалкылдьыма кл буоллун», – диэбиттэр.
Итинтэн ыла Киэ Дьалкылдьыма диэн ааттаммыт. Бу кл мас арыылара 12-лэр. Бу кл туунан интэриэинэй йээн баар.
Манна Уоук Софронеев диэн нуучча кск кэлэн, Мастаах кл кытыытыгар, Кээрэччи диэн сиргэ, мантан кэргэн ылан олорбут. Кинилэр икки ынахтаахтара . Ол ынахтара саас Мастаах клгэ, дьындаа тэн, лн хаалбыттар. Софронеев ынахтарын слэ сылдьан эппит: «Дьэ, Эбэ хотун, миигин оорду. Эйигин да ооруоум», – диэн.
Ол саас Эбэ хобуордаан турдаына, сарсыарда, кн саа тахсыыта, кур сылгы баын ууоун кыбынан клгэ киирбит. Киээ, кн кытара киириитэ, дьиэтигэр тннбт. Ким да: «Ханна сырытты?» – диэн ыйыталаспатах. Ити итинник ааспыт. Ол сайын кл уута бэрт барбах тспт.
Кыыныгар Ньурбаттан биир кии, атынан кэлэн, балыктаабыт. Бу кии дьадаы ыалга хонон бултуур эбит. Кини биир сарсыарда туран тлн туунан кэпсиир: «Уон ордуга икки арыылаах Эбэ кл уута Аллараа Дойдуга таммалыыр тыаа дыыгыныырын ииттим». Дьиэлээхтэргэ: «Тойонноо», – диэбитин, «Тллээх кии бэйэ тойонноо», – диэбиттэр. Тээбит тлн кыайан быаарбакка, саас дойдутугар тннбт.
Мастаах кл, аыйах уута сыл иигэр уолан, алаас, ходуа сир буолбут. Арай онно-манна кыра уулар ордон хаалбыттар. Кл алаас буолбутугар олохтоох дьон снэн улаханнык байбыттар. Ол курдук Маппый диэн кии 700 сн ииппит. Олохтоохтор иэр ууларын таынааы кллэртэн оуунан баан аалаллара .
Уоук Софронеев бу кл: «Иккитэ алаас буолуо», – диэбит.
Былыр алаас буола сылдьыбыта ити. Билигин эмиэ бу кл алаас кл буолан эрэр. Кини с арыыта, Охойкоон, Бордуолаах уонна Мас Арыы, билигин тыаа тураллар. Оттон от арыылара аата-ахсаана биллибэт элбэхтэр. Бу кл устата биир кстн ордук. Оттон туората к арыый кыайбат. Эргимтэтэ сэттэ кс кэриэ.
Мастаах диэн тоо ааттаммытын кырдьаастар мас арыыта элбэин иин ааттаммыта буолуо дииллэр.
Николай Томскай. 1964–1965 сс. Блтээи педучилищеа II кууруска рэнэ сылдьан суруйбут курсовой лэтиттэн.
КЫЫЧЫКЫЫН 1
Кыычыкыын диэн кл дэриэбинэ биир уугар сытар.
Саха сиригэр «Кыычыкыын оуун баа буоллаа» диэн с хооонун дьонтон гстк истиэххэ сп. Бу с хооонун ис хоооно – ас ууннук бууутун холооун. Кырдьык, бу клгэ Кыычыкыын диэн баай кии олорбут . Ол иин кини олорбут клэ Кыычыкыын диэн ааттаммыт. Кыычыкыыны бэйэтин нуучча хааннаах кии диэн кэпсииллэр. Кини, бу дойдуга олохсуйан баран, Бэчиэттэр трттэриттэн баай кыыын кэргэн ылар. Бэчиэт
Кыычыкыын олус байбыт, нааа элбэх слэммит. Былыр биллэр баай дьон тугунан эмит аатырыахтарын баараллар эбит. Кыычыкыын т клйэ оосторго быаарыммыт. Кини ол окучаын нааа дири гыннарарга санаммыт. Окучаы хаарга нэилиэк дьоно бтнн сордоноллор. Оччолорго ханнык чгэй сэп-сэбиргэл кэлиэй? Буорун ииккэ кута-кута быанан тааараллар . Кыычыкыын лэлэтэр дьонун оус баынан аатар эбит. Кини бу аын ууннук буарар идэлэээ . Тоо? Клйэ хаар дьон, оус баа буарын кэтээн, ууннук лэлиэхтээхтэр уонна ууннук буан сымнаабыт эти кинилэр тргэнник сии охсон, лэлэригэр туруохтара . Кыычыкыын абааыны-таараны итээйэр кии диэн ааттыыллар. лэиттэр, эстиилэрэ-быстыылара буолан, кинини куттуурга быаарыналлар. Ол курдук кинилэр ардах тсптн кэннэ тыыннаах балыктары ыыппыттар. Кыычыкыын куттаммыт уонна, Аллараа дойду оонньоро балыгы мээнээ ыыппатаа буолуо диэн санаабыт да, окучаын кмнрн кэбиспит. Бу йээни атыннык эмиэ кэпсииллэр. Сорохтор таас ылаары хастарбыт дээллэр. Сорохтор сир анныттан балык тахсар диэн хастарбыт дииллэр. Ол гынан баран, хастарыытын чахчы хастарбыт. Билигин ол окучах онно хотоол сир буолан турар. Киниэхэ тииттэр нэн тураллар. Окучах онно Кыычыкыын кл илин ттгэр баар.
Тылы быаарыы:
1 Кыычыкыын кл – Блтээи Чочу нэилиэгин сирэ. Нэилиэк киинэ Сыдыбыл дэриэбинэтин уугар сытар.
Трофим Петрович Гоголев (1903–1990). Бл улууа, Орто Бл. йээни урут суруйбутун 1989 с. кыыа, наука кандидата М. Т. Гоголева бэчээттээн биэрбитэ.
АМПАРА БЫСТЫБЫТА
Икки Чохороон икки ардыгар Дэлгэртэн хоту Ампара Быстыбыта диэн сир баар. Ол аата манныктан буолбут.
Дардаар Боотурап Тоус сиригэр мухаа, кырдьан баран, сылдьыбыт.
«Аатырар хааннаах батастаах, ргс лээх Дардаар Боотураптара бу дуо?» – дии-дии биир кии итиннэ тнэритэ ктр, манна охторор.
«Оо, абаккам, бу кммэр тбээин, кл ктт оттон. Саатар, ообор Мэлтэгэр Боотурапка тбэспэт буоллаы!»
«Бай! Оннук оолоох буоллаххына, дьэ, уолгар этээр. Аны кн сэтинньи ый кыыл туолар киээтигэр тиийиэим», – диир да, туруору анньан кэээн баран, хаарын тэбээн биэрэр.
Дардаар, умнан кэээн, ону уолугар эппэтэх. Кн Мэлтэгэр туаыттан, айатыттан куобах бн сгэн, бэркэ саллан-сылайан кэлбитэ, куйах хатыытын курдук харахтаах, сарын, курбуах иччитэ кии ктн тэр. Хантан сылдьар, ким диэн киигиний диэн кэпсэтиии буолар.
«Дьэ, мин суол курдук сурахтаах, аат курдук ааттаах киибин. Ампара Хоуун диэммин. Мин быаас ааынан илдьиттээбитим. Оунан ытыалаарга, илиинэн охсуарга».
«Аыйах охтооум сайылыкпар хаалбыта».
«Оччоо илиинэн охсууох».
«йэбэр охсуспатах баайым».
Онуоха киитэ тахсан, кээлии-кээлии, куккууктуу-куккууктуу, тойон баын тосуйан хонор. Мэлтэгэр саныыр: «Бу икки атахтаахха айыыга киирбэккэ тннм диэбитим. Дьэ, бу кии айыыга киллэрэр буолла быыылаах».
Сарсыарда халлаан сырдыыта анараа баайы, кини тахсыбытыгар, рдгэр тэр. Охсор да, хотуппат. Соччо лрр-хаалларар курдук туттубат. Мэлтэгэр буоллаына таба охсубат. Аарыгаа олус. Хонноун аннынан ити ааар, бу ааар. Ону киирэр аан таыгар баанаа йнн турар быраата Сыспа Сыыах крн туран: «Ыа, курданыаххынан нии, курданыаххынан», – диэн киинэйэр. Ону йдн крбтэ, оус кутуругун курдук сууоа субуруйан ааар эбит. Онтукатыттан харбаан ылаат, икки тгл кхсгэ охсор. Киитэ: «Тохтоо, сп буоллум, крдбт кмспн ыллым! – диир. – Дьэ, т кии буоллаы, дьылалаа эрэ, т баран охтуомуй?»