???йээннэр, номохтор

С?лбэ Багдарыын

«Мин курдук кии охсубутун кэннэ этэин ээ. Ортону аннынан кии буоллаым дии. с к толоруоу», – диир Мэлтэгэр Боотурап.

«с хонон баран суоллаар. Хоонньубар 12 кырсаны уктан турабын. Ону ылан баран, арааста тутан кээээр», – диэбит Ампара Хоуун.

Ол баран, Дэлгэр хоту ттгэр тиийэн лбт.

Нина Степанова. 1960-с сс. Блтээи педучилищеа II кууруска рэнэ сылдьан суруйбут курсовой лэтиттэн.

КЫРГЫДАЙ

Мин олорор сирим кыракый дэриэбинэ. Кини аата Кыргыдай диэн. Былыр манна тоустар олорбуттар. Онно сахалар кэлбиттэр. Кыргыыы

буолбут. Ол саана туттар сэптэрэ ох саа эбит. Бу кыргыыыга тоустар хотторбуттар. Ол иин бу кырыыстаах сири Кыргыдай диэн ааттыаы дэспиттэр. Онтон ылата Кыргыдай дэнэр.

Бииги дэриэбинэбит таыгар Эргичийэр диэн сир баар. Ол сир туунан маннык кэпсииллэр. Ити кыргыыы саана биир кии элбэх тоус тоууругар тбэспит. Ол дьон, кинини тгрктээн баран, ох саанан ытыалаабыттар. Ону туран, кини эргичийэ, тула холоруктуу сылдьан, охторун барытын тарбаын ыырааын быыыгар кыбытан испит. Бэйэтэ элбэх киини лрбт. Онтон, биир оо хаалбытын кэннэ, кинини срэххэ тэрбиттэр. Кинини чиэстээн, ити сир Эргичийэр диэн ааттаммыт. Онон сахалар Кыргыдайы улахан эрэйинэн ылбыттар.

Дьахтар Клэ. Бу кл туунан маннык йээн баар. Бу кл таыгар сэттэ дьахтар олорбут. Онно кыргыстар кэлэн, дэлби сэймэктээн, эттэрин-сииннэрин алдьаппыттар. лрбттэр. Ол иин Дьахтар Клэ дэнэр.

Зоя Степанова. 1960-с сс. Блтээи педучилищеа II кууруска рэнэ сылдьан суруйбут курсовой лэтиттэн.

КЫАДАДА

Бу сир тоо маннык ааттаммытын туунан маннык сээн баар.

Былыр Луоа Боотур диэн кии 40-ча киилээх, слээх-астаах Тыгынтан крээн кэлэр. Кини Чыыбы хайатыттан чугас элбэх кллэр баалларын крр. Онно биир клгэ хопто курдуктар сылдьаллар эбит. Ол тоустар туос тыынан балыктыыллар эбит. Бу тоустар кл ууоргу ттгэр олороллор эбит. Луоа Боотур манна барарга сананар уонна дьонноругар этэр: «Сааыт кирсин холкутаты уонна ааттахтарына, хамыйаынан ааайаыт, тарбаххытынан ааары».

Тоустарга кэлэллэр. Тоустар кинилэргэ барчаа балык хоргунун кутан аалан биэрэллэр уонна хамыйах уураллар. Ыалдьыттар хамыйаынан ааабакка, тарбахтарынан аыыллар. Ону крн, тоустар дьиксинэллэрэ уурайар. чгэй дьон кэлбиттэр дии саныыллар. Хоргун буолбут илиилээх кии саа кирсин кыайан тардыбат. Онтон Луоа Боотур баылыктарыттан ыйытар: «Бу диэки эн ыыргыттан ураты ханна чгэй сир баарый? Ыйан биэрбэккин ээ». Онуоха тоус баылыга: «Мантан бачча кннк айаннаах сиргэ, илин диэки чгэй сир баар (билии Лчн). Онно табанан аастахха, таба атаа кп-кх буолар этэ. Клгэр, биэрэктэн ураас усталаах сиргэ трт былас усталаах сап илими ттэххэ, хараын аайы собо тутара. Клйэтин диэки крдхх, кус тумсуттан уу рдэ килэрийэн олорор буолара».

Луоа Боотур ол ыйыллыбыт сиргэ баран иэн, ол клтэн чугас сиргэ хонор. Бу хоно сытан, кыыыран, тртээх уолун тбтн быа тэбэр. Ол гынан баран, оотун аыйан: «Бу сиргэ оо хаана тоунна. Хаан тохтубут сирэ. Онон Кыадада буоллун», – диир. Онтон ыла бу сир Кыадада диэн ааттаммыт.

Былыр хааны кыа дииллэрэ .

АРЫЫЛААХ

Былыр, ссчэкэ сыл анараа ттгэр, Арыылаах Муоааны диэн ааттанара. Кини хара маын саатыттан уулаах срдээх улахан кл этэ. Ортотугар улахан арыылааа. Кыргыс йэтин кэмигэр манна тоустар олорбуттара. Бу арыы сорох маыттан кэлиэ диэри оноос тбтн булаллара.

Хампаа ыраахтааы суолун хомуйа Хаппытыан кинээс Поскачин диэн кырдьаас кулубалыын бу кл таынан ааан иэн, аттарын

хаптарбыттар. Дл рдгэр олорбохтообуттар. Поскачин кулуба Хаппытыантан ыйыппыт: «Эн бу Эбэни туох дии саныыгын?»

«Бу кл хоту диэки улаханнык инэри турар быыылаах».

«Туохтан инньэ диигин?»

«Сирин-уотун быыытын крбн».

«Кии туаа тааарыныан сп этэ. Мин кырдьан хааллым».

Кэлин Хаппытыан: «Поскачин кулуба инньэ диэбитигэр тбм хаппаа аылларга дылы буолбута», – диэн кэпсиирэ.

Мантан ыла Хаппытыан кл хорор санааа киирэр. Кэлин, кулуба буолан баран, ргт, Тоус, Таааар дьонун кн, от лэтэ бпптн кэннэ уонна саас мунньан хордорор. Манна хороллоругар туох да хамнаа суох, хорбут кии, бу сир алаас буоллаына, онтон сир ылыа диэн этиинэн лэлииллэр.

Биир кииэхэ икки сааан сир тиксибит. Дириэ 4–5 м кэринээх гына. Буора тохтубатын диэн икки ттттэн сындырыыстаан иэллэр эбит. Буору тэптиргэнэн, саар ыааынан тааллар эбит. Манна дьон: «Хаппытыан иинин хаабыт», – дии-дии лэлииллэрэ. Бу курдук биир биэрэстэ кэриэ ууннаах хорууну 2,5–3 сыл кэриэ лэлээн бтэрбиттэр.

Ыкса кн бары баайдар, хорууну хаыыга лэлээбит дьон хоруу аыллыытыгар мустубуттар. Хорууну хаспыттар. Уу кыайан барбатах, дьоойон сыккыраабыт эрэ. Онно баар кырдьаастар этиилэринэн, туох да бэлиэтэ суох буор хара тиээ оуу срэин, тыатын, быарын, икки брн бырахпыттар. Уонна алгысчыт ойууну аалан тыл этиттэрбиттэр. Ол кэнниттэн с хонон баран, срдээх кскэ эти тыаын курдук тыааан барбыт. Уута Тайыллар диэн клгэ тэр. Срдээх элбэх балык чмпэлэргэ олорон хаалбытын кн куйуурдаан сииллэр. с сылыгар ходуа буолар. Баайдар чгэйин бэйэлэригэр ылаллар. Хаппытыан кулуба билигин Пятилетка э диэн ааттанар сири ылбыт. Атыттар биэстии дьэээтинэнэн ллэстибиттэр. Манайгы сылларыгар мантан от бн ылаллара. Бу сир, уута барарын кытта, Муоааны аата умнуллан барар, ортотугар арыылааын иин Арыылаах диэн ааттыыллар. Манна кл уута манай Тайылларга тэригэр Тайыллар Кл тамаар олохтоох ыаллар дьиэлэрин Арыылаах уута кэлэн тимирдэн кэээр. Дьонноро тыаа нэиилэ куоталлар.

Билигин Арыылаахха икки кл онно баар: Арыылаах уонна Тамах. Арыылаах иэнэ 800 га. Оттон оттонор ходуата 500 га этэ. Мантан 500–600 тонна оту ылаллара. Кэлин, уута суох буолан, курааннаан, сирэ барыта хара дубдук буолан хаалбыт. Дэлби хайыта хатан хаалбыт. Уонна аыыка сиэн кэбиэр. Ходуатын талах, хаты б былдьаабыт. Кэлин, 1965 сылга, 10 т оту да ылбыттара биллибэт. Бу бачча улахан алаас таах хаалан эрэр.

Бу кл хоруллубута 100-чэкэ сыл буолуо диэн сабааланар. Хаппытыан, онтон кини уола Ньукулааа, онтон кини сиэнэ бандьыыт Маччааай йэлэрэ.

Хорууну аарга, сорохтор этиилэринэн, уу кыайан барбатаын иин, дьадаы оонньору умса анньан кэбиспиттэрэ дииллэр. Сорохтор бу кл хорору утарсаллара . «Бачча улахан кл хорор сэттээх-сэмэлээх буолуо», – дииллэр эбит.

Анна Семенова. Бл Борооно. 1960-с сс. Блтээи педучилищеа рэнэ сылдьан суруйбут курсовой лэтиттэн.

ХАА ЭМЭЭХСИН

Уруккута бу томторго Хаа диэн эмээхсин олорто . Бу эмээхсин иннинэ кимнээх олоро сылдьыбыттарын билэр кырдьаастар суохтар. Кини олоро сылдьыбыт дьиэтин онно дэриэбинэ араа ттгэр аймаын уаайбатыгар баар. Хаа эмээхсин, дьон этиитинэн, биллэр-кстр кстэээ дииллэр. Бэл кырдьан да баран, улааппыт отуччалаах уолаттарын, хам тутан туран, кырбыыра . Бу эмээхсин, дьиктитэ диэн, ээ уоугар тор курдук бытыктааа дииллэр.