Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Ал, аиатына келсек жанжал тбі ріде жатыр. Бл мезгіл сонау Соды жері мен Еділ зеніні жаасына дейін лы Дшті ыпша даласын жайлаан тркі тымдас елдерді екіге бліне бастаан шаы еді. Шаруашылыына арай, Мауреннахр деп аталатын Жейхн [5] мен Сейхн [6] дарияларыны ортасында тратын тркі руларыны кбі Кншыыс — Отстігіндегі, тбі кшпелі ирандытар, зі трізді егіншілікпен шылданан отырышы Соды елімен ауымдасып, збек халыны іргесін алай бастаан. Ал Сейхн дарияны орта шенінен тмен арай сонау Еділ, Жайыты ары бетіне дейін кшіп жрген тркі тымдас рулар зі трізді мал баатын, Жетісу бойындаы кне заманнан келе жат- ан йсін, Дулат, Жалайыр, алы трізді кптеген салты мен дстрі бір рулармен бірігіп, аза деген ел болса деп талпынан-ды. Осы кездегі бкіл Дшті ыпшаты

ханы білайыр з ордасын аза даласына тіксе де, жаулап алан жерлері сол Мауреннахр, Соды, орасан жаы боландытан кілін кбіне осы тса аударан. Солардан ыз алып, Орда салтын да кбіне Мауреннахр еліні дет-рпына арай кшіре бастаан.

5

Ж е й х н — Амудария.

6

С е й х н — Сырдария.

арамаындаы кшпелі елдерге алым-салыты кп салып, оны тек бтен жртты шабатын скерге жмсап, халыты кйін нашарлатып жіберген. Жне зі Дшті ыпшаты даласынан крі Мауреннахр шаарларыны бірін хан Ордасы етуді дрыс крген. Бны брі кшпелі Дшті ыпшаты асау жыл- ы трізді, арда руларын ханнан шошытуа айналан. зіні шаруашылыын, дстрін, салт-рпын, брін тбі Мауреннахр трын еліні дегеніне арай айналдырысы келетінін сезген Дшті ыпша тайпалары енді білайырдан іргесін рі салуды ойлаан. Осы тілекті туын ктерген басты адам — Жнібек слтан. рине, Жнібекті бл ылыы білайыра намайтын. Орыс ханны рпатарыны ел арасын былай обалжыта бастауы тек здері хан болылары келуден деп ана тсінетін Дшті ыпша міршісі алдымен Жнібекті ртуды кксеген. Ал бл ккейкесті арманны тбі халыта жатанын ол аармаан. Халыа тек импрам [7] деп арайтын білайыр, сонау апай тс, жнді бала батырларды артында рулары барын, ал ел деген маына осы руларда екенін есепке алмайтын. Ханны ымы бойынша бл импрамдарды слтандар басарады. Тек сол слтандармен тіл тапса боланы. Сондытан білайыр Орда маына азаты аптаай, Брібай, араожа секілді ерлігі шін р ру аттарын ран ып ктерген аал батырлардан крі, зі трізді, дулеті шалыан слтан, мір, хакімдерді жинайтын.

7

И м п р а м — кне тркі тілі, тобыр.

білайырды ойынша осылармен тіл тапса, боланы. Ал, тіл табу шін хан андай тсіл олданса да, Жнібек пен Керей кнбей-а ойан. Бл слтандар кннен-кнге араларын ханнан алыстатып бара жатан. Арын мен ыпшаты да азір екі блінуіні тп себебі де осы екеуіні хан Ордасына деген ала кздігінен туан.

Ел билеу! Бл — мансапор жанны лы тілегі. Кенет білайырды есіне Шыысты ел билеу жнінде балаларына айтыпты-мыс деген аидасы тсті. лы хан жаулап алан жерін трт лыса бліп, трт баласына беріпті. Сол мжілісте кесінен сиет естігісі келген лкен лы Жошы: «лы мртебелі, лем міршісі, хан андай болу керек?» — деп срапты. Шыыс: «Хан халыны кілін табу шін аылды, ал халы оны кілін табу шін таымды болуы керек», — деп жауап беріпті.

Шыысты екінші баласы Жаатай: «Ханды айткенде халы сыйлайды?» — деп срапты. Шыысхан: «Халы сыйласын десе таынан тспе», — деп жауап беріпті.

Шыысханны шінші баласы гедей: «Хан айткенде таынан тспейді?» — деп срапты. Шыысхан: «Маына зінен аылы тмен, біра лы зіндей адамдарды жинай білсе, сол хан таында за отырады», — деп жауап беріпті.

Шыысты тртінші баласы Тле: «андай хан абыройлы болады?» — деп срапты. Шыысхан: «Ойынан шыпаан туан баласын да бауыздай алар хан рашанда абыройлы болады», — деп жауап береді.

Шыысханны осы трт аылын алан трт баласы ле-лгенше абыройлы хан болып тіпті-міс.

білайыр да осы трт сиетке бас иген адам. Сондытан да ол маайына тек Сайбан рпаы емес, Шыысханны зге балаларыны да, Жошыны зге бтаын да жинаан. Тек бларды бірде-бірі зінен аылды болуа тиісті емес жне немі оны ойынан шыып отыруы керек. Солай болып та келген. Тек соы кезде ана Орда маындаы слтандар арасындаы дау-жанжал кшейе тскен. сіресе, бл алауыздыа дем беріп жрген — аыл-айлалы Жнібек слтан. Серіксіз жау болмайды, оан шбере аасы Керей осылан. Бларды бергі кпесі білайырды аза пен збек арасындаы саясаты боланмен, хан ойынша тпкі армандары ба кндестік. Кк Орданы екіге бліп, аза хандыын рма. здері соны билемек. Ал білайыр бауыр басып алан Дшті ыпшаа, ешкімді орта етпек емес. Орта етпек тгіл, осынау арамаындаы Мауреннахр, Дшті ыпша, орасан жеріне шектес елдерді, сіресе Моолстан хандыын тгелдей осып алма.

Барлы елді жеке з басыа табындыру асіреті — о да бір іштен жеген жегі

рт. Мндай кеселге душар болан адам тек з мерейім се берсін дейді. Ол мндай арманны, р нрсеге дрыс баа беріп, дрыс арайтын аылын іштей жеп жатан жегі рт екенін аармайды. Кесел бкіл денесін аулай алып болып, бір кні тек ауиан сыртыны зінен зі опырылып тсетінін кні брын байатпайды. Бл кеселді кші де, ауіптілігі де осында.

Кк Орда ел-жртын жеке билеп келген білайыр мен аза Ордасын бліп алам деген Жнібек слтанны таласы лдеашан-а басталан. Блар бір-бірін жан алымнан ала тсер ккжал асыр мен арлан тазы тедес. Араларында бітім болуа тиісті емес. Біра лі арсы шабар кн туан жо, тек азір сол кнді ктіп жрген жадайлары бар.

білайыр бір рет Жнібекті млдем ртып жібере де жаздады. тте, тте, ойлаан жеріне жете алмай алды. Хан сол бір стті кез есіне тссе-а лі кнге дейін бармаын шайнайды. Шыысханны «ойынан шыпаан туан баласын да аямаан хан — хан бола алады» деген аидасын жасы ан білайыр, рине Жнібекті аяйын деген жо, біра бл жаланда жазмыштан кшті не бар? Ажалсыз — аждааны аузынан тылады.

Оиа былай болан еді. білайырды Маыт руынан алан бйбішесінен туан он жеті жасар, аппа жмыртадай, жасты желікті ерте бастаан жеіл мінезді, ерке ызы айып-Жамал-Слтан-Бегімні слу жзді, арыс тлалы Жнібекке кілі кеткен. Хан ызына олы жете алмай ліп жрген зге батыр, слтандара кзі тспей, трт йелі бар Жнібекке неге сонша мар бол- анын кім білсін, йтеуір ызды зі ортаа жегелерін салып, затыланша слтанмен кіл осуа тілек білдірген. Бл кезде білайырмен арасы іштей бден суып болан Жнібек: «кесіні кеудесіне міне алмасам да, ызын тоят етсем, о да ханнан бір шімді айтараным емес пе» деп, алдымен хан ызымен жаындасады да, артынан ызды оашадаы сан трлі назды ылытары нап, оан йленбекші болады. Хана ызын берсін деп, шбере аасы Керейді салады. Жайшылыта астарымен татуласу шін ыз алып, ыз беруге оай баратын Шыыс тымы, бл жолы асара алады. Жнібекпен, тбі бірге от жаып, ттін ттете алмайтынын сезген хан, ызын беруден зілді-кесілді бас тартты. Біра жауабын тікелей айтуа, Тоай Темір рпаын біржолата шамдандырып алармын деп ойлайды да, «Жасы, ойланып крелік, шешімін кз ыстауа айтанда естірсідер» дейді Керейге. Ханны бергісі келмей отыранын тсінген Керей намыса шауып, айып-Жамал-Слтан-Бегімні бетіні ашылып аланын алыстан тспалдап сездіреді. Енді ызыны абыройы шін Жнібекке бергені дрыс деген сыай білдіреді. ызыны мндай кйге шыраанына намыстанып алан хан, сырттай сыр бермей:

— Жасы, жауабын кз ыстауа баран со аларсыдар, — дейді жааы сзін айталап, сазаран алпында, Керей кеткеннен кейін, дйекші Инелікті жіберіп, шымшып алар еті жо, ан-слсіз сп-ср боп атып алан рыбай жан алышты шаыртып алады.

— Мені ызым айып-Жамал-Слтан-Бегім бабалары заы бойынша «ан тгілмей» луге тиісті! — деді оан.

«ан ткпей» лтіру — а кигізге орап, екі жаынан брап тншытырып, не аяы мен басын артына айырып, бел омыртасын сындырып лтіру. Кне монол рпында бл жеіл лім.

Ертеіне айып-Жамал-Слтан-Бегімді бабасы Жошы ажал тапан кне монол дісімен емес, баса тсілмен: жрегіне анжар салып лтіріп кетеді. Блай лтіру кімні ісі екенін білсе де жрт ндемейді. Хан жарлыы екенін сезіп, жман ауыздарын ашпайды.

ызын рметтеп ойып, жетісін бергеннен кейін, хан таы рыбайды шаыртып алып:

— Ерте аа шыамыз. Жаныа екі-ш сенімді адамыды ерт. Жнібек слтан да айып-Жамал-Слтан-Бегім ажалымен луге тиісті, — деп бйы-рады.

Бл жолы рыбай жан алыш жалт береді. Жнібекті лтірсе жауапсыз кетпейтінінен орады.

— Мені ай уаытта аа шыатынымды білетін слтандар сезіктеніп алулары ммкін, — деген ол, — б жолы аа шыпауа, хан ием рсат етііз… Мені орныма туан інім Сарыбай барсын…

з басын пледен аман алып алысы кеп, туан інісін ауіпке иып тран асыр мінездес рыбайды ылыына білайыр хан езу тартып клген. И, хан маайына зіне керек адамдарды тарта білген. Бабасы Шыысханны Жаатайа айтан аылын рандай бекер жаттап алмаан екен. Хан таыны амандыы, міне, осындай лы зі тектес жандармен саталады. Блар барда, білайыр да бар.

— Болсын, — деген ол, — тек не істейтінін Сарыбайа дрыстап тсіндір.

Ал Жнібек ханны мезгілсіз кезде, ызыны мынандай жан тршігерлік айуанды діспен аза тапан шаында, аа шыуыны болаша бір анды оиамен байланысты екенін айтпай-а тсінген. Оны стіне білайыр Жнібек пен Керей слтана «Менімен бірге аа шыпай ма екен?» — деп арнаулы кісі салан.

Хан аа шыарда Орда маындаы слтан, мір, батыр, билерге хабар беру ежелгі салт. Жнібек бдан кдіктенген жо. Оны кдіктенгені ханны аа мезгілсіз уаытта шыуы мен баса бір себеп еді. Слтан астыртын тіл алып крсе, соы кезде білайыра ыри абатана бастаан бекзадалардан ешкім хабарландырылмапты. Бл жолы шаырыландар кіле білайырды зіне дос адамдары жне Жнібек пен Керей ана екен.