Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Мамлюктер тіпті шариатты былай ойып, сот ісін де Дшті ыпша жобасымен жргізуге тырысты.

Бны брін істеген ара лдардан шыан батыр, скер олбасшылары. Осыдан кейін ара азаа, лдара ерік беруге бола ма? Жо, болмайды. білайыр таы абаын арс жапты. «ыпша жерінен сатылып баран л Бейбарыс лауды жеді. Жо, ара халыпен ойнауа болмайды». Оны есіне енді Аса Темір креген тсті. білайырды бойы суынып кетті. «Алтын Орданы тбіне жалыз ана орыс патшалары жетті ме? Хан Мамай жеілген бір мы ш жз сексенінші жылы Куликов ырынынан кейін Тотамыс пен Едіге Мскеу тбіне айтадан сан баран жо па еді? Рас, басы біріге бастаан орыс князьдары да ай арап отырмаан-ды, тозуа айналан Алтын Орданы, тбі, кл-таланын шыаратыны аиат еді ой… Кл-таланы шыа да бастаан еді-ау. Жт жеті аайынды, айыр аашпен сегіз. Жауынан сан опы жеген кне Дшті ыпшаты кншыысына сонау алабртан заманда таы бір абылан крінді. Бл Маыт руынан таралатын Барластан шыан Аса Темір еді ой. Сойанны бір басы сонан рбіді емес

пе. жынаан лашкерін мырс- адай аптатып, анды ауыз абылан Алтын Орданы аппа болды. Ол бір мы ш жз тосан екінші жылы, Алаша ханны мет пен Самет деген балаларын жолай лтіретін аттанысында-а Алтын Орданы босаасын бірден сол- ылдатып кеткен жо па еді. Ал бір мы ш жз тосан бесінші жылы аттанысында Бату мен Берке Еділ зеніні саасына салан Алтын Орданы астанасы ажайып слу Сарай шаарын Кавказ жаынан, Даыстан ойнауынан келіп басып алды ой. Осы шабуыл бізді бірлігімізді де біржолата тбіне жеткен-ді. Орыстардан Мамай кйреді. Темірланнан Тотамыс жеілді. Осы екі жеілу Алтын Орданы біржолата кйретті. Жо-жо, тре тымдарына жатпайтын батыр, билерді соында импрамы бар. иын-ыстата бл тобыр заты Шыыс тымынан шыан хандарды емес, з ксемдерін олдап кетеді. Мны да ойлау керек. з тобыры соынан ермесе Аса Темір бкіл Мауреннахрды зіне баындырып, Хорезм мен Алтын Орданы шауып, кейін ндістанны астанасы Дели мен Тркияны кіндік аласы Анкараны ала алар ма еді? Осыны брі импрамымен ран скерін зіне ерте білуінен. Жо-жо, соында елі бар олбасшы, билерді ашан да болса олдарында кші бар. Олармен санаспас- а болмады. обыланды мен Ажол дауын таы да аыл таразысына салу керек. Бл таластан азір басым ауырып, балтырым сыздап жатан жо ой. Млт кетсе — дрыс жолдан адасаны… Мндай істе ашан да болса кдік пен міт атар трады.

білайыр шешетін тадыр расында да иын тадыр еді. аза даласына Шыыс рпаыны стемдігі жргенменен де, айыпты жанды лім жазасына кесу немі ежелгі ел дстрі бойынша халыты з билігінде алан. Айыпты жанны кнсін, бестігін аыл таразысына салып, жазыты мен айыптаушылар жаынан жиналан би, асаалдар мжілісі аталы сзге тотап, зіні кімін айтатын. Хан тек осы кімді з жендеттері арылы іске асыратын. Бл жолы олай болмай шыты. Арын, ыпша би-асаалдары бір келісімге келе алмады. Сондытан да бл дауды хан шешсін деп йарды. Кнкар деп табылан Арынны жиені Саян батырды ыпша жаы лім жазасына бйырды. Жас батырды кнсіз деп тапан Арынны игі жасылары оны атады. Екі жа бірдей тотайтын би шыпады. Дау аяы анды сойылды жанжала айнала жаздап зер басылды.

Расында бл дауда хан таына ауіп тудырардай астар бар-ды. Бату ханнан кейін, 1361 жылы Шыыс рпаы Болат Темір хан Еділ бларларын екінші рет шапты. Блар мемлекетін жермен жексен етті. Осы жерге он бесінші асырды басында білайыр лтірген Жмадк ханны кесі лы Мхамбет кеп азан аласын салды. зін хан атады. Он сан Ноайлыны е аыры лы биі Алтын Ордадан млдем уылып, Орда тадыры Жошы рпатарыны олына біржолата кшкен со осы азан хандыыны ол астына Орманбет биді рпатарыны біразы келіп осылан-ды. Жне Алтын Ордаа деген астыын тотатпаан-ды. Затымыз бір ел-жртпыз деп кешегі стемдігін зар еткен кей билері астыртын аза руларына кісі салып, білайырдан блін деп демігуде еді. Ал кей жау жрек батыр лдары, астарына сая жинап кейде хан тымыны мыдаан жылысын барымталап кететін.

Осындай бір шабуылдан кейін, ызасы кеудесіне сыймаан білайыр, азан ханыны жеріндегі Орманбет биді рпатарыны аулын шабуа ш тмен осын мен баан бойлы, шопар олды ыпша обыландыны аттандыран. Бл ататы ажыман балуанны он екінші атасы. аза пен Ноай блінгенде айтылан «жылау, жылау, жылау кй» жырындаы «ара орманынан айрылан», Торай мен Ор бойына аратау маынан, Арыс пен Бадам зендеріні тоысан жеріндегі араспан тауынан кшіп келген, азаты атан жілік, арар мйіз батырларыны бірі.

Ол тыныш, ертелі-кеш клкіні ермек етіп, аннен-аперсіз жатан Ноайлы ауылдарыны клін ккке шырып, бар малын алдына салып айдап, мсінді деген ыз-келіншектерін олжа етіп, жаында ана жорытан айтан.

А ттек борандай аарына жан шыдамаан обыланды батырды бл жеісін бкіл білайыр ол астындаы ел, ол бір Стамбул мединасын шауып айтандай, ш кн тойлаан. Той тарар алдында, келінген ыз-келіншекті олжаа бліп беру шін, хан осы жорыта ай батырды андай асыра ерлік крсеткенін сраан.

Асат, сет [12] айларыны ая шеніндегі ыстыы басылан ала кбеденуге таяу кіші бесін леті. Орда толы ала таяты асаалдар, ат-жараты батыр, слтандар… обыланды батыр алаандай кзіні иыымен хана арап, ерлік крсеткен кеуде соар батырларды атын атап келіп, кенет сл кідірген. Аз уаыт н-тнсіз тына алып лаына дейін жететін білектей ара мртыны шын шиыршытай тсіп:

12

Асат, сет — июнь, июль айлары.

— зге батырлара олжа срасам, Арынны жз жігітін бастап баран жас брі, отандай абыз артты жиені Саян батыра лім жазасын талап етемін, хан ием, — деген.

Ордада отыран жрт дір ете алан.

Саянны наашысы ханны о жаында отыран

маймене, асан кш иесі, рі шешен, рі нші, екі иыына екі адам мінгендей, тртпа келген ара ср отан жырауды баласы Ажол би анын ішіне тартып сп-ср боп кеткен. Біра жрек толынын деттегі орныты мінезіне жегізіп ол:

— Неге? — деген, обыланды батырды ыраы кзімен бір шолып, даусын згертпей.

— лы Шыысхан шартын бзды. Орманбет биді рпаы ділгерейді ызы есірей [13] арашашты з бетімен олжа етемін деп Керейді арабатырымен таласты.

Олжаа таласана — лім жазасын беру Шыысхан Ясысында жазылан. Шапыншылы заманда скер арасы бзылмасын деп бны хан рпатары мыты стаан, ас батыра ойылан айып ауыр.

— Оан андай длелі бар? Керей арабатырды зі айтты ма, лде крген жан бар ма? — деді Ажол лі де даусын згертпей.

— арабатыр сол таласта аза тапты. Крген куні де ызба анды Саянны алдаспаны алып тсіпті.

13

Есірей — ола тскен ттын деген маынада (ескі ыпша термині).

білайыр жмсаан бір смны сзіне аал обыланды крт сеніп алан. Осылай болуын тілеген кіл, Саяна таылан кінні а, арасына кз жеткіздірмей, зін де жаланы рбаны етіп отыр.

— Олжаа алай таласанын онда батыр Саянны зі айтар?

— Кнсін мойына алу шін шын батыр болу керек.

— Арынны ардаты жиенін атын демексі бе?

— Олжа есірейге таласу атын рекеті.

Екі батыр алыса кететін анды ауыз арлан тбеттердей алая арады. Біра хан алдында тзім сатау керек, ендігі сзді Орда иесінен ктіп н-тнсіз отыр.

обыланды батырды бл жанжалды неге бастап отыраны білайыра аян. Кйе жаа айтылан сзді астарында кйікті сыр жатан. «лде батыр Саянны ылыы рас па екен?» білайыр хан йде отырандарды кз астымен бір шолып тті. Хан кеесіне келетіндер алай згеріп кеткен. Мешін жылы Дшті ыпша таына отыранында зі он жеті жаста еді. Ол кездерде скер басшылары да, Орда тіректері де басалар болатын. Мынау Арын, ыпша жайсадары алан трде Маыт, Дулат, йсін, оырат, Найман, Тубай, йыр, ытай [14] руларыны мытылары отыратын. «Хиуаны шапанында да сол топ асымда еді. Тек алматармен айасанымда ойымнан шыпады. И, ол мені е арабет жеілісім болды. скерім Сыра дейін шегінді. зім Сыанаа аштым. Жауымнан кп н тлеумен зер тылдым. Сосын ой Дшті ыпшаты басты рулары Арын мен ыпшаа ара сйемек боланым… Одан не шыты? Тікенектен шошып шо басты деген осы емес пе? тте жас кезім айта оралар ма еді? Онда бйтіп жан-жаыма обалжи арап отырмас едім-ау! Шіркін жасты, дарияны алашы тасыан арынындай еді-ау, бзбайтын бгеті бар ма еді? Екі жыл тпей, Дшті ыпша хандыына ол созан Сайбанны ортаншы атыны кілімайдан тараан анбайды лы Елбектен туан Махмед-ожа ханмен Тобыл зеніні жаасында алы скерімен кездесіп жеіп шыып едім ой. андай ызы, андай айтып келмес, селдей ттті кндер! Сол жолы еді ой, зге батырларымны біреуіне де имай он тртінде туан айдай толысыан, адамзатты слуы, Махмед-ожаны жесірі, Арынны ызы Аана-Бикені зім алып едім. Аана-Бике десе Аана-Бике еді ой. Адамзат нпсісі дегенді ойсайшы, жастай осылан ерін лтіріп, зін атындыа аланымда опа таптым ба? шаында жатанда тсегі наыз бір жылан ініні асына салынандай сезінесі. Ін ішінен бір улы жылан ысылдап шыып, жалааш денее айыр тілін сып алатындай! Мен анша жасы крсем де, бір иілмей тті-ау, бейшара. айтсын, мен р ана ерін лтіріп ойдым ба, соынан еріп келген ш жасар баласын да лтірттім ой. лтіртпеске болмайтын еді. Хан таы деген періште де ызыатын бір сиырлы арман ой. гей бала тгіл, з балаа да сену иын. Ал Махмед-ожа баласы, жабылмаан стара трізді еді, абайламаса олыды алып тсуі оп-оай. Оны мен рине дрыс лтірттім. Біра одан не таптым? Шешесі жылы шырайын бір крсетпей кетті. Менен балалы болып алмайын деп, сан мртебе кшл ішіп іш тастады. Жалыз-а бл ажалдардан пайда крген Сарыт-Шиман Маыт болды ой. Тапсырмамды адал орындады деп мен оан андай тартутаралы бермедім, андай дрежеге ктермедім. Дшті ыпшаа зімнен кейінгі адам еттім. рине мені мным згелерге наан жо, сіресе Барам, Алаш батырлара…

14

ытай руы ол кездегі Жетісу маындаы аза руларыны бірі.

Хан Ордасындаы тартыс сол кннен бастап кшейе тсті. Содан бері отыз жылдай мір тті, ал тартыс лі бір толастамай келеді. айран, дние! андай айсар едім! Отыз жыл! Отыз жылды ішінде андай жауымды жебедім! Демек адамны асы — арам шп трізді болады екен. Отаан сайын аулай се тседі. йтсе де мен де аянып аланым жо. ай шаарды алмадым? Хиуа, Самарант, Икра-тп, Бар, Сыана, азаты жеке лысы болып жрген Махмед-ожа хан, аалы-інілі Ахмед-Махмд, Мстафа хандарды жеіп, Есіл, Тобыл, Нра бойын зіме араттым… Біра сонда шыан андай мйізім бар? Алашы хан болан кезімде Найман, Маыт, йыр, оырат руларынан аймысам, енді міне Арын, ыпшатан сескеніп отырмын. Брын жауым зіммен аталас Сайбан тымдары еді десем, енді міне, Жошыны он шінші баласы Тоай Темірден тараан рпатары болып отыр.