Заговоренный меч (на каз.яз.)
Шрифт:
Хандарды аа шыуы ежелден бір лкен мереке. Жртты жасы ат, ыран с, салтанатты ару-жара, ер-трмандарын крсететіні осы жер. Ерді ерлігі, ептілігі, мергендігі де байалатын осы жер… Жайшылыта мардамсып жретін р кіл батырсыматарды ктпеген жерден, амыс арасынан зіне арсы атыл- ан ірбіз, барыс, арыстандардан рейі шып кетіп, олындаы алдаспанын ктеруге де жарамай, жайрап алатыны да осы ара. Той-думан, жарыста жамбыны бір атаннан жар еткізіп жерге тсіретін мергендерді, ая астынан зу етіп тра ашан ыр оянынан сасып алып, олындаы сада жебесін ла жон- а жіберіп клкі болатыны да осы ара… Брынды-соды жрт кзіне тспеген жас жігітті, анжардай ос азу тісін жалататып, ылшы жалын тікірейтіп, тайшадай ара доыз арсы мтыланда, зегісіне шірене трып сауыт бзар жебесін а мадайдан арыс сйем кіргізіп, омаата латып, атаа ілінетіні де, таы сол саят базарында.
Жнібек Керей слтанмен іштей жер танысып, аылдасып аланнан кейін, ханмен бірге аа шыпа болды. «Тадырды жазанын кріп алармын, — деді ол, — егер ажалы келсе, алтын санды ішінде тыылып жатса да табады. Ал ажалы жо болса, жабырдай жауан отан да адам тірі алады». Керей де бны малдады,
Жнібек енді аа шыуа амдана бастады. Слтанны жаланда жасы крері жйрік ат, ыран с. Ол Дшті ыпшатаы ататы сбегіні бірі болатын. А Ордасыны жанында бркіт, аршыа, лашын, тйын, ителгілерге арнап тігілген араша йлері іргелес тратын. зге сбегідей бркітті ол балапан кнінен емес, бден анды бала болан кезінде тора тсіретін. Сосын йрететін. Далада скен ыран алыр келеді дейтін. Таы бркіт кпке дейін кндікпейтін, сйтсе де бден жыртыш сты баулуа машы болан слтан еркіне оймайтын. Кереге анат ырана томаа кигізіп, алтыбаанда ткеншек тепкізіп, ат стіндегі имыла йрететін. Содан кейін суа салып, а жем ып ет беретін. Алашы кезде кндіге алмаса да, ашыан ыран бірте-бірте бл а жемге де йренетін. Осылай бірте-бірте асау бркіт жуасып, иесіне мойынсна бастайтын. Содан кейін барып, бркітті томаасын алып, ызыл жегізеді. анды кз жыртыш ызыл етті кргенде, жанын ояра жер таба алмай асыады. Ием ашан жем береді деп шыдамсыздана ктеді. ыранын мндай жадайа жеткізген Жнібек енді сын ола ондырып, ата мініп, шырып байайтын. Алыстап бара жатса кейін шаырады. Иесіні даусына бден йренген с, жаны сйер ызыла арайлап айта оралады. Осылай тз ыранын бірте-бірте сыннан ткізіп ола мейлінше йретіп боланнан кейін, бір кні оны алып шыып, ызыл тлкіге салатын. ыран с ттында боп, анша ола йренсе де, кенет зіні ата салтына баып сол баяы таы алпына тез кшетін. Кктен шйіле тсіп ызыл тлкіні іледі. Ысты етке тмсыы тиіп дніккен бркіт, ием таы тлкіге салса екен деп шабыттана тседі.
Жнібекті осылай йреткен бірнеше кереге анат, а иы ыраны болушы еді. Біра ыс бойы аа салан бркіттерін ол жаз шыа тлетуге кіріскен. Кз таяп келе жатан со, кеше ана а жем беріп, ырандарын баптай бастаан. Бркіт салуа ерте болан со, Жнібек б жолы бкіл Дшті ыпшаа аты шыан Сомбала атты аршыасын алып шыуды жн крді. Хан шаыруынан атты сезіктенген Жнібек, бешпетіні ішінен орасан болатынан жа етіп тоыан шаын сауыт киді. Алдаспанын амсыз айрап, сада жебесіне жаадан сарды ауырсынын адады.
Ханны аа аттанатын кні жеткенде адыр басына керней-зурнайшылары шыып, бкіл даланы басына ктере, барылдата тартып, ашылара «жиналыдар» деп белгі берді. Ошау тбелі мидай дала. Ат лаы мен бйра ымыздыы аралас біткен жасыл шалын. лжуаз сабатары толыып ылдидаы ызалда, саралдатар кк майсадан жоары ктеріліп, рекпіп жеткен… Тс-тстан тбе басына слтан, мір, бектер аыла бастады. Кенет хан ордасы жаынан бір топ адам крінді. згеден сл здіктеу келе жатан, жал-йрыын тйіп тастаан кре аса жйрік ат мінген, стінде а аулауа деп арнап тіккен шола сауыт, зерлі кміс дулыасы бар білайыр ханны зі. Соынан ергендері зегілес батыр нкерлері. Кіле жеіл сауыт, ышам киім киген. Аттарыны брі жал-йрыын тйіп тастаан, ауыздыымен алысан жйріктер. стеріндегі сауыттары, асынан ару-жаратары кнмен шаылысан осынау топты ішінен ш-трт йел кзге тседі. сіресе, ортада келе жатан, бкіл Дшті ыпша жеріне йгілі, «Ортеке» деп ат ойылан клсары сйглік мінген жас йел таажайып салтанатымен анадайдан-а кзді жауын алады. Астындаы сайглік жйрігіні ат-бзелі, жген-йысаны, мілдірігі — брі сары алтынмен апталан. йелді стінде алтын жіппен зерлеген сарылт, дрия ыса шапан, басында сйір шты ндыз брік. Шалбарыны етегі де алтын оамен діптелген. Кеудесіндегі гауар таспен безелген аласы кзді шаылыстырып кн сулесімен ойнайды. Алыстан-а бл йел алы ккпек арасындаы саралдатай, кзді тартады. зі де мейлінше слу, жаа туан ай секілді жіішке асын срмелеп тастаан. зын шаштарын жиырма-отыз сала етіп, п-са етіп рген. Бір зіні тр-келбеті бкіл лемге сн бергендей осынау салтанатты йелді крген адам «б жаланда мндай жан жаратылмас» деп ойларлы. Бл — білайыр ханны тртінші йелі, ататы алым — Самарант ханы лыбек мырзаны ызы Рабиу-Слтан-Бегім слу еді. Блар тбеге жеткен кезде солтстіктегі а ордалардан таы бір топ салт атты крінді. Алдарында ос ара кк жйрік мінген Жнібек пен Керей. Екеуі де аа шыандарын дейі аартандай иытарына аршыа ондыран. Ерлеріне атпа найза ілген. Киімдері де ышамды. ндыз жаалы, ыса лпан шапан, бастарында азаы имаш брік, сырттарынан имылымыза жеіл болсын деп кереге кз торлы сауыт киген. Ерлеріні басына ешкі терісінен жасаан дабыл іліп алан. Бл топты арасында да ш-трт йел. Бл йелдерді ішінен біреуі ерекше кзге тседі. Бл Жнібек слтанны екінші йелі. Алтын хан еліндегі монолдармен аралас отыран кшпелі Керей руыны ызы Жаан бикем. Бны астында аты шулы «Киік-ая» атанан абоз жйрік, Рабиу-Слтан-Бегімні ер-тоымындай ат-бзелін алтын жаппаан, жген-йысаны, ат кеудесіне тсіре салан мілдірігіне дейін брі атаан а кміс… Рабиу-Слтан-Бегімдей ерекше салтанатымен емес, Жаан з келбетімен, жасынан ат лаында ойнап скен кшпелі елді ызы екенін крсетіп тран ерекше отырысымен, амшыны сипай тартан болмысымен кзді жауын алады. сіресе Рабиу-Слтан-Бегімдей емес, олына стаан найзасы, басына киген меруертпен торлаан ызыл барыт сукелесі, астындаы а боз атты кекіліне таан кісі, бны жауынгер елден шыан йел екенін крсетеді. Дене келбеті де, астындаы атыны бітімі де Рабиу-Слтан-Бегім кркі мен мінген жйрігінен анарлым асып тскендей. Жрт оан сйсіне арауда. білайыр да кз астымен Жаанды бір шолып тті. Кенет оан бір кпірлік
Хан бетінен кзін алмай тран Жнібек, білайырды злым ойын кз арасынан тсінгендей, теріс брылып кетті. Енді ол адыр басы мен етегіне жиналан бекзадалара бажайлап арай бастады. «айсысы екен маан ажал келер!» Кенет кзі топтан сл ошаулау тран ш оыр киімді жат адама тсті. Брын аа шыып жргенде, бл ш оыр пішін болмайтын. «Осылар екен. Тек са болу керек» деді Жнібек ішінен.
Ашылар азыы деп тйеге саба-саба ымыз артан, жеіл шатырлар тиеген, алдарына он бестей ой айдаан бір топ жігіт ауылдан шыан кезде, хан жасаы да солтстікке арай бет алды. Блар арада бір онып, келесі кні лытауды солтстігіндегі, Кішітаумен жаласып жатан, Арынаты з-асуларына келіп, остарын тікті.
Бл ескі иссада:
рпатан рпа уып бізге жеткен, Ежелден Арын атам оныс еткен.
Кк шалын, кміс бла Арынатым…
Шыпайтын арманымсы ккіректен, —
деп жыр еткен азаты кне мдениет ошаы — Арынаты тауларыны ке ірі еді. Солтстіктен отстікке арай зіле созылан жыпыл тасты здар, ткті абаты айылы жартастар. стін араат, мойыл, кк шалын басан ры сайлар, таы ойнаулар. Жаасын айбалдыран мен ашуаы аралас белден келер кгал шп кмген, жлындай боп жер астынан шыып жатан, сылдыр аан жіішке блатар. уашылы жылдардан баса кезде, аптаан малын суаратын Бара клден бтен мол сулы айдыны болмаандытан бл араа жаз ел сирек онатын. Сондытан да Арынаты тірегінде ырауыл, дала азы секілді суы аз жерде йреншікті стар мен арар, бкен, киік кп кездесетін. Хан тобы ш кн бірдей а аулады. Дабыл аылып, аршыалар жерден жаа ктерілген кездерінде кекілік пен ларды топырлатып ілді. Мерген жігіттер киіктерді садапен иядан аып ырып салды. Біра Сарыбай бастаан ш жігіт анша адыса да, кз иыын блардан аудармаан Жнібекті олдарына оаша тсіре алмады. Ажал алайын деп анша лшынанмен, жауыздыты реті келмеді. бден ызаланан жігіттер не істерін білмей, хан ерте елге айтады деп трандарында, Жнібекті мерт етер бір жадай кездейсо тап болды. А аулау ызыына кіріп кетіп, бден елеуреген Жнібек бір мезет аужайын байай алмай алды. астарынан жанай ашан а бкенді кре сала, атын борбайлап тра уды. Кнімен а соынан шапан серіктеріні аттары бден болдыран-тын. Тек тске дейін дайы шапса тері ана шыатын Жнібекті ккбуырылы ана лі ты еді. Атбегі бден жаратан екен, аба аанша жолдастарынан зап кетті. Ол а бкенді уып келе жатып, ттеден осылан хан тобы мен лгі ш оырды крді. Хан атын жаа ана ауыстыр- ан. Ал Сарыбай тек Жнібекті адумен ана жріп астындаы жйрігін ты стаан. рі-беріден со Жнібек, хан, Сарыбай шеуі згелерден арасын зіп, здік кеткен. Бие сауымдай жер шапанда ана бл шеуі алжырауа айнал- ан бкенге бірдей таянан. бден дымы рып етпетінен лаан дала еркесіні стіне ашылар бірдей жеткен. А мар Жнібек сойылын латырып жіберіп, бкенді бірінші боп бауыздайын деп, ынабынан кездігін ала атынан секіріп тскен. Дл осы стте: «Жо, олжа менікі!» деп Сарыбай да сойылын ыайлап бкенді бауыздауа екейген Жнібекті ту сыртынан рма боп таяй берген. Біра Жнібек барыстай атылып, Сарыбайды ат стінен жлып алан, Жнібекті тізесіні астына тсіп аланын бір-а білген Сарыбай хана:
— Ау, рсаызшы кк желкеден! — деген, ханны олындаы сойыла кзі тсіп.
Неге екені белгісіз, ханны бойы дірілдеп кетіп, Жнібекті сойылмен руа олы ктерілмеген.
Дл осы кезде шапан ат дбірі кенет естіліп, бір бйірден Керей слтан шыа келген. Тізесімен Сарыбайды бір-екі ныарлап жіберіп Жнібек: «Бір жола астыыды кештім, екінші мртебе олыма тссе зінен кр» деп трегелген де, жатан аа араан. кпесі шіп бден орнынан тра алмай алан бейшара, сол мойнын созып етпетінен лаан алпында лі жатыр екен. Жнібек оны аяп кеткен. «Жазыты жауыма тіршілігін ианда, жазыы жо, абкен, сені несіне лтірем», деп анандай жерде жатан сойылын алып атына мінген. Осы стте Керей де жеткен. Болан оианы айтпаса да тсінген Керей слтан, інісін асына ертіп, хана брылып та арамастан, шауып келе жатан топа арсы аырын аядап жре берген.
Бл кезде тлтіректеп орнынан Сарыбай да трегелген. Атыны зегісіне аяын салып жатып:
— Бекер сойылмен рмадыыз, хан ием, — деген алына сйлеп, егер де жыыланда мойын омыртасын брап зіп алатын едім де, атынан лап лді дейтін едім. алай лгенін кзімен крген ешкім жо… — деп келе жатты да, — тасыр хан, кешірііз… — деп басын олымен орай берген.
Біра лаштай сілтеген кк рыш алдаспан оны мойнын иаштай кесіп, зресі шып кзі адырайан басын анадай жерге шырып тсірген.
айтып оралан Жнібек пен Керей Сарыбайды лі де болса жаны шыа оймай, анадай жерде аырын имылдап жатан басы мен ан-ан болып діріл аан денесін крген. Бйрыын орындай алмаан лы енді тірі куге айналмас шін, ханны дейі лтіргенін екеуі бірдей ан. Біра білайыр:
— Жнібек слтана асты ойлааны шін басын алдым! — деген.
Ана екеуі оан жауап айтармаан, н-тнсіз аттарыны басын брып, келе жатан адамдара арсы аядаан.
Хан азір зіні сол кнгі ылыын ойлауда. «Он алты жасымда Едігені немересі азы биді з олыммен бауыздаанда, он жеті жасымда аталас туысым Дшті ыпша ханы Жмадкті туан баласындай боп олында скеніме арамастан, жекпе-жекте шопармен рып лтіргенде шімірікпеген басым, астасан жауым Жнібекті ара стан сойылмен бір салып туге алай жарамадым? Кезі келгенде андай рбандыа да болса бара алатын жрегім, сол жолы алай дауаламады?
И, згелер айай-сре салып жеткенше, сойылмен бір-а періп лтіруім керек-а еді, ар жаында аттан лап ажал тапты деп крсету — Сарыбайды шаруасы. Ал мен… Міне, сондаы сл бгеліп аланымны кнсін енді тартып жрмін… Жауыа деген сойылды дер кезінде сопау — лкен ылмыс! Енді міне Жнібекті басын алай алуды жолын таба алмай, аыс-аужайым азаптануда… Ашы кетуге болмайды, азір олар жаындаы ел аз емес. тте, тте, сол бір ст айта оралар ма еді! Апырай, сол жолы олымдаы сойылымды бір сілтеуге жрегім алай дауаламады екен. Дауалатуым керек-а еді».