Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

Хан саясаты тынып жатан кл секілді, ай жері тиы, ай жері тайыз білмейсі. Таы да кміс оырау шылдырлады.

Ордаа лгі ан-слсіз дйекші кірді, н-тнсіз басын иіп, тра алды.

Хан жайшылытаы тапсырмаларыны бірін бергендей жайбараат сйледі.

Ас біткен кнні ертеіне лгі жігітке кім айтылады. Біра оан дейін…

Дйекшіні жаратанан жа ерні аырын ана имылдады.

— п, тасыр.

ІІ

білайыр Ордасы бл кезде Кегір зеніні жаасындаы Орда-Базар аласында еді. лы аса бкіл Дшті ыпша пен Мауреннахрды бек, слтандары тегіс келетінін білген хан, асты ке жайлауда — лытауды кнбатыс жаындаы Акл жаасында ткізбек болды. Шілдені бас кезі еді. Бір

шеті мен бір шеті ат шаптырым кміс толынды Аклді ке алап жазира даласы ат бауырынан келген кк шалына бленген. ыратты бауырлай біткен хош иісті кде-ккпекті зі тізеге жетеді. Алыстан мнарлана Едіге батыр мен Тотамыс ханны сйектері ойылан лытау мен Кішітауды сйір бастары крінеді. Кк шалынны арасындаы барматай-барматай боп скен блдірген мен жи- дектен кз тнады. Аласа бталара сыси біткен араатты да піскен кезі… Кл стінде кндіз-тні тынбаан с иуы… Ортасындаы а айдында анаттана бастаан кгілдірлерін ертіп бір топ ау сыбызы ніндей оырай дауыстарымен сысып н салады. Сабаы сояуланып алан, ызалда, лала жаушымылды, раушан глдерінен жпар аиды. Осынау ызылды-жасылды рнекпен безелген жасыл кілем шы-иыры жо ке даланы ортасында ткерілген кміс кеседей жарырап, а айдын Акл жатыр. Жан-жаы сонау ккжиекке дейін мидай дала. шан стан, жгірген анан бтен тірі жан крінбейді. Тек клді батыс жаында кгілдір белес бар. Белесті стінде срыт оба тас пен бірнеше балбала тр. Оба тас мрты салбыраан, о олына ымыз ішетін тостаан трізді ыдыс стаан келсаптай шомбал бір ажайып бейне…

Бл тастар жнінде халы арасында екі аыз бар. Бірі — кне ыпшатарда лген адамды жаназалаанда, не жетісін, ырын, асын бергенде оны бейнесіне сйкестей ааштан уырша ойып, стіне брыны киімдерін кигізіп, здеріні ортасына отырызатын дстр болан. йткені кне ыпшатарды тсінігінше, адам жаны лмейді, немі туыс-туандарымен бірге жреді. Жотауа жиналан кісілерді бріні де денесінде з жаны боландытан, лікті жаны зіні уырша бейнесіне барып орналасуа тиіс. уырша боп ол зіні жерлеу тойына, жетісіне, асына атынасуы керек. Аайын-туыстарымен бірге отырып, з ажалын зі тойлайды. Ал жаындары оан керемет рмет крсетуге борышты. олына ыдыс беріп, ымыз йып, алдына ас ойылу міндет. лген адамны дрежесіне арай асарбас ошардан бастап, ш тоыза дейін оны рметіне рбан шалынан. Араб жазушысы Абу ль-Фиді айтуынша, рбандыа ыпшатар кісі де бауыздаан. Мынау оба тас пен балбалалар сол дстрді ескерткіші-міс. олына ыдыс стаан оба тас — ас ішуге ыайланан, сол лген адамны зі, ал асындаы балбалалар жанында жерлеп отыр- ан оны туыс-туандары-мыс. Екінші аыз бойынша, адамны тірісінде лтірген жауы о дниеде соны лы болады екен. Мына тас мсіндер осы аызды бейнелейді делінеді. Мынау оба тас — ожасына ас дайындап тран сол зі лтірген бас жауы, ал балбалалар бас жауды серіктері, аайын-туыстары-мыс.

Осы тас бейнеден бтен жасыл шалына оранан ке далада ешбір мола, зират, оран, бекініс жо. Желмен ойнап шулаан алы кгал, кміс толынын тынбай тербеткен шалар кл…

Клді солтстік алабына онатара арнап а кигізден басылан он екі анат ш жз й тігілген. Іштері Самарант пен Барадан тоыз керуенмен тасылан ырмызы ызыл кілем, дрия, тора жібектен тысталан мамы жасты, тбіт крпелермен безенген. Клді трі батыс жаында, ыра іріндегі оба тас, балбалалардан сл тмендеу. Алыстан кгілдір тартып крінген жасыл шалында, кк теіз стінде шан а шааладай, сттей аппа кигіз йлерді штен-трттен осарлап тіккен хан ордасы. Клді отстік алабында хан ордасына жаын узір, Жошы рпатарыны а шатырлары мен абоз йлері. сіресе соларды ішінде ортадаы он екі анат а боз йді басына а жалау орнатан, атарлас трызылан оюлы трт кигіз й — Жнібек пен Керей слтандарды ордасы. Блар зіні еселі мсіндерімен алыстан-а ерекше кзге тседі.

Клді кншыыс жаында Мауреннахрдан келінген аспазшылара, Арын, ыпшатан келген той дйекшілеріне, аршыа, сар-лашына арнап тігілген жз оыр кигіз й… Осы ауылдан озы кшіндей жерде онатара дейілеп байланан ш

мы биені лындарына тартан жиырма атар ыл аранды желі. Кніне йірленіп сойылан семіздіктен мамырлаан жылы, йрыын ктере алмай жатып алан отандаан ой… Хан ордасыны ар жаында бес шаырымдай жердегі тулай аан млдір сулы кішкентай Мойылды зеніні жаасында Шах-Будаты жесірі — Алтын хан батыры Домбалыты Аозы ызыны келіп онан ауылы.

Ас басталалы жеті кн болан. Алашы кні осы арадан кшкен ел бір кн, бір тнде жетер Арынаты тауыны е шетіндегі Шойынды клден жіберілген ш жз сайглік жйріктен білайырды Тарланкгі озып келген. Ата шапан ханны жеті жасар немересі, Шах-Буда слтанны баласы Мхамед-Шайбаниді зі еді. Хан немересіні жлде аланына арнап жеке той жасамашы. Келесі кндері крес, сайыс басталан. Кресте Найман аптаай батырды немересі, кереге жаурын, жала тс аражал батыр бар балуандарды жыып, стіне ырмызы фарсы кілемі жабылан араби ызыл аруананы бас етіп, ш тоыз бас бйгесін алан.

Сайыста ара ыпша обыланды жан шыдатпаан. Екі бие сауымындай мезгіл оан тек Арын биі Ажол ана ттеп берген. Біра оша тя Кксегірді тегеурініне шыдай алмай бір сайыста астындаы ша йры Ажамбасы тізерлеп шгіп алып, сайыс трешілері бас бйгіні обыландыа деп шешкен. Тйе жарыс, атын крес — брі аяталып, бгін асты е ызыы, талай жан кінер, талай биді намыса шауып абырасы сгілер жыраулар айтысы басталан. Айтыс трешісі жзден асан лы жырау Асан айы. Ол бл жолы желмаясымен Ккше теіз тсын шолып келген-ді.

— Асан ата, Ккше теіз маы андай жер екен? Сайын ордасын кшіруге жарар ма? — деген білайыр ханны сзіне Асан айы:

— а стін жайлау етем десе ханны еркі ой. Ал мен крген Ккше теіз маы:

«Тас табаны трт елі

Атан жрер жер екен, Тсегінен тілген.

Адам жрер жер екен».

деп жауап берген.

Осы Асан айы айтыс трешісі. Треші боларында ол білайыр хана:

— Атамыз Майы биден бері бйге хан ордасын кім асыра матай алса соан беріліп келетін-ді. Бл жолы ата жолын бзбапын. Егер соан кнсе треші боламын, — деген.

Бкіл ел-жртты ардатаан Асан тінішіне хан да арсы келе алмаан.

— п, айтаныыз болсын, — деген білайыр.

Асан айтыс тртібін зінше ран. Бас бйге кім де кім жауа арсы елді ерлігін дрыс айтып бере алса, соан беріледі. Орта бйге з руыны жер-суын ораудаы істерін дрыс суреттеп берген адама тапсырылады. Ал ая бйгеге Дшті ыпша еліні болашаын кім дрыс болжай алса, сол ие… Жне жеіс тртібі де згеше. Бір жырау з руыны ерлігін паш етсе, арсы жырау сол руды айтылан ерлігіні кемшілігін, атесін дат етеді. айсысыны жыры жрт ккейіне онар болса, сол жеді деп саналма. Шыыс рпатарын мадатайтын айтыса да осы шарт. Бл шарт шінші айтыста да олданылма: бір жырауды болжауын екінші жырау сынауы керек. Егер сынай алмаса жеілген болып саналады.

Бас бйгеге ыпшаты лы жырауы азтуан мен Арынны аиыы Сыпыра жырауды рпаы отан тайшы тспек болды.

азтуан тапал, тоты жілігіні орасын йан асыындай шымыр адам. Сондытан да оны халы «ара бойлы азтуан» деп атап кеткен. Бір тайпы елді батыры жне жырауы. білайыр тсында аза, ноай ауымдары (ноайды біразы азан жеріне ауып кетсе де) аралас-ралас кшіп жрген. Хандар ттатан шпенділікке арамастан, ттас бір руды не бір тайпы елді бгін ноай рамында болып, ертеіне аза жаына шыып кетуі деттегі жйт саналан.

йтседе, екі ел арасындаы жанжал кейде лкен рыса айналып, бір жаы ата мекен онысын тастап кететін кезедері де болан. Осындай бір айаста ыпша жаы жеіліп, Ноайлы дуіріні жырауы атанан азтуан:

«Салп-салпынша анау ш зен.

Салуалы мені ордам онан жер, Жабаылы жас тайла

Жардай атан болан жер, Жатып алан бір тоты.

Жайылып мы ой болан жер», —

деп басталатын ататы Еділмен оштасу толауын айтан.

Осы азтуан ыпша руыны ерлігін мадатап, байлыын матама…