Заговоренный меч (на каз.яз.)

Есенберлин Ильяс

лытау мен Созаа келген асым мен амбар слтанны алы скері Сйіншік пен Кшкінші слтанны лашкарларыны быт-шытын шыарды. Елу мы скерді те жартысына таяуын ырып, аланын сонау Дшті ыпшаты шекарасында жатан майт, таыр мды далалармен Тркістан мен Ташкентке дейін уды. Бл жеіліс бкіл Орта Азияны зіне баындырып, енді Дшті ыпша пен Ирана ауыз сала бастаан, айбындарымен талай елді тітіреткен білайыр блтіріктеріні кптен бергі елеулі жеілісі еді. Ал Дшті ыпша халыны рухын ктеріп тастады. Енді аза рулары асым тірегіне жинала бастады. Дл осы кезде Сарайшытан Брынды хан бар балаларыны аулымен кшіп келді. р ана кшіп келген жо, зімен бірге бір тайпа елге баытсызды ала келеді. ткен ыс те атты болан. сіресе Тянь-Шань тауыны теріскей жаында отыран кптеген ырыз, аза лыстары жттан бар малын ырып алан. атты кйзеліске шыраан. Сол себепті Дулат руыны біраз ауылы зіні жылдаы деті бойынша Шуды Жуанарытан жоары жаына жайлауа шыа алмай, Жаы аласына

таяу жердегі Талас зеніні жаасындаы ккорай шалынды жайылыма жылжып кше салан. Елді ат жалын тартып мінер бар жігіті асым мен амбар батыра еріп, лытау мен Созаты жаудан арашалауа кеткен. Міне, осы кезде тыныш жатан Дулат аулына кенет жау тиді. Ел жаа тнгі асын ішіп жатан кез еді. «Брынды!», «Брынды!», «Керей!», «Керей!» деп салан раннан, шапан ат, айайлаан дауыстан ауыл сті азан-азан болды да алды. Кп мынадан шыты. Дулат руыны осы онан Талас зеніні кгал шпті, амысты жаасы, Брынды ханны ыс ерте шыан жылы Дшті ыпша даласына кшкенше тратайтын кктемгі жайылымы екен. Брынды Сарайшы жаында кшіп жріп бл жайылыма кптен бері сопай ойан. Бл ара биыл бос жатан со, ыстан кйзеліп шыан Дулат ауылдары хан келе оймас деген мітпен осы жерге онан. Біра Жайы жаасы да биыл ысы арсыз, кктемі жабырсыздау боп Брынды бері арай кшкен. Талас зеніне таянан кезде кп жылдан бері кктемде оныс ететін Дулат ауылдары отыранын білген. Соы кезде ел онбай, даласы да жайылымыны оты басылмай тран шыар деп келе жат- ан Брынды жеріні бос емес екенін естігенде, ашудан ат стінде отыра алмаан. Соы жылдары аза рулары асым слтана ауып кеткен. Сыныа сылтау, соан іштей бден ызаланып жрген Брынды «бл ай орлаулары!» деп блан-талан болан да алан. «Крсетейін мен блара басынуды!» деп олына темір табанды сойылын алан. арамаындаы бес жз сарбазын ертіп, аса дайындалып жатан ауылды, ойа шапан асырдай, бір шетінен тиген. Шопарымен рып сан йді шаыраын ортасына тсірген. Ауылды заматта лек-шлегін шыаран. «Хан тасыр, бос жатан со онып едік», «арамаыыздаы азаыбыз ой, дкпірімізді алмай, та атанша шыдаыз, зіміз де кшейік» деп жалынан ауыл асаалдарын долы мінезді Брынды ештееге арамай «кш деген со кш! арсыласайын деген екенсі!» деп табанда сойыла жыан. Ойбайлаан атын, жылаан бала, рген ит, маыраан ой-ешкі, ауыл сті азан-азан болан. Кптен бері алысатын жау шыпай, жынын алан басыдай, бден ансырап алан Брынды, жо жерден сойыл соар ос тауып, баурын бір жазды. Ат ойнатып, аырып рааттанды да алды. Хан з елін жауынан атты шапты. Та атанша Талас зеніні осы арадаы бес-алты кедей ауылын бала-шаасын шбыртып, ліктерін аралатып ма айдап салды. Бл оианы жорытан айтан ел азаматтары естіп, андары ызды, аарларына мінді, хан аулын клін ккке шыарып тал тсте шаппа болды. Жрт дрлігіп ол жиналды. Тек Дулат еліні аасы, Брібай батырды баласы асалда би жрта аыл айтып, аз уаыта халы ашуын саябырлатты.

— Ел деген атымыз бар, хан аыматы істеді деп біз аыма болмайы. Брынды ханны бл ылыын асым слтана жеткізелік, аа да, хан да зінікі ой, ділетін зі шешсін, — деді.

Жрт осы сзге тотады.

Бл хикаяны естісімен асына бір топ батырларын ертіп асым Брынды хан Ордасына аттанды. Хан бларды келетінін кні брын естігендей ауыл сыртында арсы алды. Астында аты шулы, сліктей жараан, жалйрыы жерге тгілген мндайда жауа мінер ара айыры, стінде оба тастай боп дкиіп зі отыр. Арт жаында оба тасыны жанындаы балбалалардай трт баласы. Бріні де мінгені осы ара айырды тымы, кіле топа жал нардай длдлдер. стерінде кеуде тсы ттасан алан темір, келте сауыт, жедері мен шалбарлары ана шынжырдан тоыан… Бріні олдарында шойын шопар, ер басына іле салан темір табанды айы сойыл. Жаындап келе жатан батырларды олар сол тнерген алыптарында, мызымай ктіп тр. Жайшылыта тсі суы, долы Брынды ашулананда, аары бетіне жан аратпайтын аяздай тіпті ызбарлана алатын. Б жолы да бет-лпеті сондай еді. Екі бетіні тгі шыып, ара креденіп, ісініп, кзі анталап кеткен.

Брындыты осынау ызбарлы ссы жеді ме, батырлар таа таямай сойыл жетпес жерге келіп тотады.

— Ассалаумааликом, Брынды хан, — деді олар жамыраса амандасып.

Балалары «аликомассалам» деп еріндерін жыбырлатты. Брынды слемді алан жо.

— Бері тая, асым, — деді ол о олына стап тран шопарын сл отайлап, — айтатын пиям бар.

Тр-келбеті — асым таяса, ара шойын шопарымен салып алатындай. Егер бзау бас ара шопарды Брынды секілді алып кш рса, адамны несі алады. Темір баламен татайа шегені соандай біржолата жерге кіргізіп жіберері ха. Ал Брындытан мндай ылыты ктуге болады. Ол ашу стінде андай ылмыстан болса да бас тартпайды. Ойындаысы орындалса бітті, ліп кетуге бар. Б жаынан Брынды ашу стінде зін-зі шаып лтіретін бйі трізді, алды-артына арамайды. Ханны мндай мінезіне аны аза батырлары аттарын тебініп ап, асымды орай ала шыа берді. Бны крген Брынды аырып жіберді.

— айт кейін, кіле арашы! Хандар арасында ара аза трмас! Тая бері, асым, сйлесетін сзім бар!

Брындыты

даусы тым аарлы шыты, батырлар іркіліп алды. асым олара:

— Кейін шегінідер, — деді. — зім сйлесейін.

асым згелерден суырылып шыып, Брындыты асына барды. Ананы трі ттігіп кеткен екен. Екі кзінен ара креденген бетін жуа, барматай-барматай жас тамшылап тр. Ызаланан бураны кзінен жас шыатынын асым брын кргені бар. Денесі мздап кетті. Шіркін, жан деген ттті ой, амалсыз ханны олындаы ара шопара арады. Брынды бан кіл блген жо. Жне кзімнен жас шыып тр-ау деп ымсынбады. Соралаан жасын да сртпей асыма алар бркіттей тксие сестеніп, сл арлыан даусын ктере сйлеп кетті.

— арамаыдаы елі теріс арап кетсе, хан деген ит орлы екен. Оны мен білайыр рпаына ыздарымды бергелі білдім. онысымды жайлады деп амсыз жатан елді шапсам, сынытан сылтау іздегенім. Айып менен. Біра айыптымын деп арашыа бас иер жайым жо. Оны жасы білесі, асым. Жазылмас кеселді емі — лім. Ал мені кеселімні жазасы лімнен де ауыр. Бл жазаны зіме зім тадап алдым. Жазам сол! Ерте кйеу балам Мхамед-Темір слтанны олына, Самаранта кшемін. Сен жеген жосы, мен жеілгем жопын. Жртымды басара алмаан з кнмды зім осылай жумапын. Дшті ыпшаты билеген Брынды Мхамед-Темір слтанды кшік кйеу етіп з ордасына кіргізуді орнына, ата жауы білайырды ордасына зі кшік ата болып кірмек. Бдан арты жаза, бдан арты лім бар ма? Сз осымен бітсін, ана абыландарыды ертіп енді кейін айт. Аыл айтамын деп, хан болуа жеткізген сонау аылды басыа мына ара шопарымды жмсатып алып жрме!

Брынды осылай деді де, атыны басын брып, аулына арай жре берді. асым оан тота демеді. йткені мндай жадайда Брынды шешімі бірден-бір дрыс шешім еді. Халын басара алмаса да айысын жасыра білді.

Екі апта тпей бкіл Дшті ыпша улетіне Брынды хан Самаранттаы кіші ызы Жауар-Бикені олына кшіп кетпек екен деген хабары таы естілді. Біреу ер екен деді, біреу ез екен деді. Тегі ешкім блендей кінбеді. Біра Брынды кшерінде таы бір лкен жаманды істеді. ара тнде жз жігітін жіберіп бір кезде зі салдыран Брынды аласын «зіме де жо, бтенге де алмасын» деп кл-талан етіп ртетті.

Сйтіп ол уаытында кше алмай алды. Ал кшем дегенінде халы оны кшірмеді. асым слтана енді ру басшылары, би, батырлар емес, кеше найза стап, жауына арсы шыан, жаман далбаайлы, кн шалбарлы ара аза келді. Біра бларды келісі ел жасыларыны келісіндей емес, ашулы келіс еді. Аспанды ап-ара боп жауып алан ара блт трізді, трлерінен адам шошынарлы, тнеріп кеткен. олдарындаы алдаспандарын, жай оындай жар-жр ойнатып, асым слтана кндей кркіреп тілектерін айтты.

— Жоалып кеткен «Жалыз кз» батыр табылды! Брындыты йінде екен! Сары ала тбетімен бірге шынжырлап, бір итаятан ас береді екен! Аяулы батырымызды азір босатып бер! Босатып бермейді екенсі, бізге кпелеме! — деді.

Халыты мндай ашуланан трін брын крмеген асым слтан шошып кетті. Ашынан халыты кілі етіп аптаай батырды ертті де, ол кшкелі жатан Брынды аулына зі келді.

— Анау сойылды жртты кріп трсы ба, Брынды хан? — деді асым ауылды оршаан алы жртты крсетіп.

— Кріп трмын. Талаалы жиналан сабала иттер трізді.

— Егер таламасын десе, азір Ора батырды босат!

— Босатпасам ше?

асым найзалы жртты крсетті.

— азір бкіл аулыны кл-таланын шыарады.

— тте, тте! — деп барып Брынды лі жыылмаан араша йді есігін ашты.

Ашылан есіктен аптаай бкіл Дшті ыпшаа йгілі, Брындыты жолбарыс алар сары ала тбетімен атар, шынжырлаулы отыран, бет-аузында адам кейпі жо кісіні крді. Ора екенін танып, аптаай ызалана алды. Беліндегі анжарына олыны алай баранын білмей алды.

— Сабырлы, сабырлы! — деді асындаы асым, шыдамды крсетіп.

лсіреп алан Ораты ата отырызып жатып, аптаай:

— Егер мына жрт кліді ккке шырмасын десе, азір кш! — деді Брындыа, сйтті де зі брылып жре берді.

Бір ай тпей осы Талас, Шу маындаы аза руларыны басшылары жиналып, Брындыты орнына боз биені стіне шомылдырып, а кигізге ктеріп, асымды хан сайлады.

Келесі кктемде асым хан жайлауа лытау маына кшпек боп транда, Сайрам хакімі аттыбекті бір топ арбабы [55] мен ресми укілі келді. Блар аттыбекті Сайрамды басарсын деген слемін келді. асым хан кп олменен Сайрама беттеді. аттыбек аланы кілтін беріп, зі асым ханны арамаында ызметте алды. Бір аптадан кейін аттыбекті аылымен блар Сйіншік слтан басарып отыран Ташкентті шабу дайындыына кірісті.

Осы кезенен аза халыны ежелгі онысыны бірі — Тркістан лкесін зіні арамаына айтарып алуы шін жаа крес дуірі басталды. Бл дуір заа созылды. Біра жеісті болып аяталды. Оан себеп асымны сол дуірдегі ел билеу саясаты ана емес, халыты асан ерлігі, з жерін, з елдігін орауа деген сйіспеншілігі, ажырлылыы, табандылыы еді.

55

А р б а б — аланы белгілі адамдары деген маынада.