Заговоренный меч (на каз.яз.)
Шрифт:
— Бйрыыыз орындалды, асым слтан, — деді ол.
— Осы екі байсты жау астыынан аман болуы, зіе тапсырылады, Оай батыр, — деді асым слтан.
— п, — деп Оай батыр басын иді.
Дл осы кезде Темір би де атын тебініп ап асымны арсы алдына келді. арлыан крі даусыменен ызадан ттыа:
— А иы ыран артайса, ызыл шаа жас жаалтайдан тая жейді деген осы екен! тте жиырма бес жасым айта оралса, ат ктіне бір салар едім! — деді. — ке Жнібек бізді баындыра алмай кетіп еді, соны кегін сен алды, асым слтан! лген жерім осы болды. — Ол кенет атыны басын брып алып, з тобын соынан шбырта, жрттан сытылып шыа берді, — ош бол, Брынды хан. Сатанатын жауы Мхамед-Шайбани емес, асым слтан екен. Соны мытпа!
мір ызыынан лі міті бар ауру Темір би осы сапарында, Атбе жерінен тіп бара жатып, жрегі абынып кенет айтыс болатынын білген жо. Арманына жете алмаан йгілі биді бл аыры кініші еді.
Ал асым тобы да атыны басын кейін брды. Жрт арасынан те беріп слтан лдекімдерді:
— Кп жаса, асым батыр! — деген алыс сздерін естіді.
Бл
Бар асиеті батырлы болан Брынды, анша шабан ойласа да бгінгі оианы айда апарып соанын жаа ты. Сонау азаты йгілі батырларыны асыммен зегілесе атар тра алуынан, Глбарам мен Аянды тар- ан слтана жиналан жртты «кп жаса, асым батыр» деген нінен аза руларыны Жнібек баласына ауа бастаанын аарды. Мндайда з атесін зі кріп, «Елімді айтсем айтадан зіме тартам» деп ынжылатын, аыла салатын Брынды жо. Басына келе жатан иындытан жол іздеуді орнына, ол зіні айсар мінезіне салып, ерегісе тсті. «Блем, аптаай, обаан араожа, шірік Оай, тра тр!» деп кіжіне тісін айрады. Бгінгі оиаа зін емес асымды кнкар крді. айтсем одан шімді алам деп тнімен басы атты. Кзі ілігіп бара жатса Темір биді: «Сені жауы Мхамед-Шайбани емес, асым слтан екен! Соны мытпа!» деген даусы лсін-лсін лаына келіп, кзге тыылан йысын шайдай аша берді. Ежелден келе жатан ескі салт бар: «Жаа жауыды ртам десе, еті йренген ескі жауымен достас» деген. Брынды халыны, еліні алдында жоалалы тран абыройын орауды орнына, асымды жою жолын іздеп ойа шомды. Бл тілегін орындау шін ескі жауы Мхамед-Шайбани, Махмуд-Слтандармен достасса, теріс болмас еді деген тжырыма келді. Сйтіп та ата зер дегенде ор ете алды. Ал асым тіпті бтен ойда еді. Бгінгі оиа оны атты ренжітті. Жнібек пен Керей кезіндегі аза Ордасындаы ауыз бірлікті енді Брынды пен асым кезінде атты шытынай бастаанына кзі жетті. Себебі неде? Себебі Брындыты тайыз саясатында. «Ел бірлігін аылмен сатап халыты м-мтажын, шаруа жайын ойлай отырып, креске шаыруды орнына, ол жртты аарымен соынан ергізбек. Егер ділетті болса ана, соынан жртты ертесі. Ал орынсыз аттылы — зор ылмыс. Брындыты бгінгі істегені — тек жртты зінен шошыттыру. Егер бл бйте берсе, Керей мен Жнібекті лдім-талдым деп ран аза хандыыны абыройын да, зіні абыройын да бір кні айрандай тгеді. аза хандыыны абыройы тгілмегені керек-а! Ал ел бірлігін сатау шін Брындыты абыройлы боланы керек пе? Халымыз шін, ел бірлігін сатап алу шін ажет. азіргі жадайда ханны мыты крінуі те орынды саясат. Мхамед-Шайбани болса анау, бкіл Тркістан улиетін басып алуа таяу… Енді ол Ташкент міршісі Слтан-Мхамед хан мен Яссы хакімі Мхамед-Мазит-тарханны ала ауыздыын пайдаланып Яссыны жаулап алады. Содан со Ташкентті олына тсіргеннен кейін, бар кшін Самарант, Бар, Андижан алаларына — яни Аса Темір хандыына жмсайды. Сз жо, ол бл алаларды да алады, йткені бл мединелерде азір Мхамед-Шайбаниа арсы трар кш, ауыз бірлік жо. Тркістан лкесі мен Аса Темір хандыын бауырына басып бден кшейіп боланнан кейін, ол бетін Хорезм мен орасана бра ма, лде Дшті ыпшаа бра ма белгісіз. рине ай хандыта ауыз бірлік жо, лсіз деп тапса, соан шабуыл жасайды. лді елдермен ай- асып мйізін сындыранша, лсіз елдерді зіне баындырып лдене тсу — ай жаанкер патшаны болса да негізгі тсілі. Аылды, айлакер Мхамед-Шайбани да соны олданады. Егер аза жеріне шабуыла шыса, ол рине е алдымен Соза пен лытауды шабуа тырысады. Дшті ыпша санды болса, бл екеуі соны кілті. Торай, А Жайы, Еділ, Есіл, Тобылдарыны бойы сол сандыты тбінде жатан азына. Аузы ашылан сандыты ішіндегі млікті біртіндеп ала беру кімні болса да олынан келеді. Сондытан бізге айткен кнде де Соза пен лытауды сатап алуымыз шарт. Бл бекіністерді кшейтуді орнына, Брынды екеуміз ырысып жатса не боланымыз? Онда Мхамед-Шайбани шабаты жтан алабадай екі бірдей майбалыты ылыта салады. Оан жібермеу керек, тамаынан тікенек боп адалу жн-а. рине соысмар Брынды, бос жатандай, Мхамед-Шайбаниды бір шаарын басып алайы деп ойлайды. Ерте-а жорыа шыыдар деп бйры береді. Шыпаса — таы ала ауызды туады. Шыса — р боса бігерленесі. азір бізді скерді саны бар да, сапасы жо. Бекінісі мыты шаарды алуа жарамайды. Е алдыменен скерді кшейту керек. Брындыты айтанына арсы келмей-а, р жорыты, р шабуылды скерді соысу дісін, тртібін жоарылатуа пайдаланан аыл.
асымны ойы дл шыты. Ертеіне таы шайын ішіп отыранда Брындыты шабарманы келді.
— Хан сізді шаырып жатыр, — деді ол.
асым шайын шала-пла ішіп орнынан трегелді. Киініп жатып сл кідіріп алды. «олда билік барда аылды керегі жо. Ханны неге шаыранын кім білсін…» асым жайшылыта пешпентіні сыртында жретін кк рыш сгі наркескенін шешіп, пешпентіні ішінен таты. Сырт адама білініп трмай ма екен дегендей, абырадаы жылтыр ара тас кзгіге бойын тзеп бір арады да йден шыып кетті.
асым келгеннен кейін Брынды таы да Мхамед-Шайбаниа арсы жорыа шыуды ажет екенін білдірді.
— Ер шекіспей бекіспейді, — деді Брынды сзіні аяында. — Не біз Мхамед-Шайбаниды жеуіміз керек, не онымен бітімге келіп достасуымыз керек…
асым аырын езу тартты.
— Мхамед-Мазит-тархан шекіспей-а Мхамед-Шайбанимен достасан. Біра одан не тапты?
— Мхамед-Мазит — Мхамед-Мазит те, Брынды — Брынды ой.
асым таы езу тартты. «ркім з лаын текешік ояды, ора ит реген келеді. Жрт айтпай, зіді згеден жоарымын деу — адамны тек осалдыын крсетеді». Брындыты «ер шекіспей — бекіспейді. Мхамед-Шайбаниді жеуіміз
Біра Брынды:
— Махмуд-Слтанды неукнгі орауыа араанда, асымжан, білайыр балаларымен татуласуа сен де арсы емессі-ау деймін, — деді, «Мхамед-Шайбанимен достасам» деген сзіне екеумізді ойымыз бір жерден шыып жатыр ой деген маына берген болып, рабайсыз кекете кліп.
— Жеіп трып «достасайы» деу мен жеіліп алып «достасайы» деу бір емес, хан ием. айткен кнде де жеілмеу жаымызды ойлауымыз керек, — деді асым сабырлы нмен, сйтті де хана кенет тйіле арады. — Жорыа аттануа мен дайынмын. ашан, ай шаара шыамыз?
— Оны ойлану керек.
— Тез ойланан жн.
— Неге?
— Біз б жата жргенде Мхамед-Шайбаниды Яссыа айтадан шабуыл салуы даусыз. Егер бір аласына барып тиіссек, неукнгі Отырара баранымыздай, Мхамед-Шайбаниа Яссыны алуа бгет етеміз. Амалы жо, біз баран аланы ораймын деп Мхамед-Шайбани Яссыдан айтып келеді. Бнымыз Мхамед-Мазит-тархана те пайдалы. Моол мен Жаатайды зге хакім тархандарымен тіл тауып бірігіп, Мхамед-Шайбаниа арсы труына ммкіндік береміз.
— Бл ойланатын жай екен…
асымны болжауы дрыс еді.
Брынды Отырардан шегінерде Мхамед-Шайбанимен бітімге келген. Сол бітімні бір шарты Брынды хан Отырарды алуа бірге келген Мхамед-Мазитты стап бермек болан. асым бл шарта кнбеген. Сол кні кндіз, хан араларында болан оианы пия жолмен Мхамед-Мазитке жеткізген. Мхамед-Мазит ымырт йіріле бар скерін ертіп Яссыа ашан.
Брынды пен асым Отырардан кеткеннен кейін Мхамед-Шайбани кп сыйлы беріп, Жаия бек басарып келген Слтан-Махмд ханны ш мы скерін Ташкентке айтарып жіберді. зі Яссыа шабуыла шыпа болады. Осы кезде оан Созатан ашып шыып, Хантаы тауында тыылып жатан Махмуд-Слтаннан хабар жеткен. Мхамед-Шайбани олындаы бар скерімен Хантаыдаы Махмуд-Слтана барып, екеуі шатаса табысан. Содан кейін екеуі осылып Сауранды шапан. аланы алан со асым слтана Махмуд-Слтанды стап берген адамдарды атты жазалаан. Біразын дара асып лтірген. аландарын дние-мліктерін тартып алып, здерін дрелеп, атын-балаларын лдыа сатан.
Осыдан кейін барып аайынды екеуі Яссыны шапты. аланы алып, Мхамед-Мазит-тарханды ола тсірді. Мхамед-Шайбани оны ызы ибадат-Бегімге йленіп отырандытан, айын атасын лім жазасына кім етуден бас тартып, ол-аяын кісендеп Отырара алып келген. Мхамед-Шайбаниды жеісін естіген Ташкентті міршісі Слтан-Махмт хан, Мхамед-Шайбаниды ттытама боп Отырара жеткен. зіні кптен бері Мхамед-Мазит-тарханны інісі Слтан-Ахмет ханны ызы Айпатша-Бегімге штар екенін, Слтан-Ахмет ханны кнбей жргенін Мхамед-Шайбаниа айтып, сол ызды маан бермей, Мхамед-Мазит-тарханды ттыннан босатпа деп тінді. Бан Мхамед-Шайбани кнді. Аырында Мхамед-Мазит-тархан інісіні ызы Айпатша-Бегімді Слтан-Махмт хана бергіздіріп, зі ттыннан босанды.
Алдын ойламайтын адамны аылы кінішімен бір жреді. Мхамед-Шайбани ханны андай адам екенін, жолбарысты темір тордан шыарып аланын Мхамед-Мазит-тархан кеш тсінді. Ал жолбарысты айтадан темір тора кіргізу шін аншама кш керек, айла керек! Мхамед-Шайбани Яссыны аланнан кейін ендігі кезек Ташкенттікі екенін Слтан-Махмт хан да жаа сезді. Ол жанталасып моол мірлерін жинауа кірісті. «Бл алпымен Мхамед-Шайбани брімізді де баындырады, лі кш алып кетпей транында ртайы» деп жан-жаына ат шаптырды. мірлер аыла салып «бл іске аза слтандарын кмекке шаыру керек, оларсыз Мхамед-Шайбаниа бізді кшіміз жетпейді» деді.
«Бріміз бірігіп Мхамед-Шайбаниа арсы шыайы» деп Брынды пен Жнібек балаларына Слтан-Махмт хат жазып кісі жіберді. Брынды бл хабара уанып алды. Біз моолдармен бірміз деп олына ткіріп шыа келді. ран ктеріп, тс рысып уделесіп Мхамед-Шайбаниа кше бастаан Тркістан улиетін шаппа болды. Е алдымен Яссыны алса десе де, онда Мхамед-Шайбаниды зі отырандытан беттерін Отырара брды. Біра бларды олына Отырар да оай тсе оймайды. Осы кездегі аланы билеушісі, білайыр ханны кіші баласы Мхамед-Темір слтан згелерден жас боланмен, соыс тсіліне ешкімнен кем сопады. ялы асырды блтірігі — нерді яластарынан йренеді. Жауынгер ордада скенін білдірді, Брынды пен Слтан-Махмта алдырмады. Олар енді скерлерін Ташкент улиетіне жататын Сайрам аласына кшіріп, кндіз-тні Тркістан улиетіні ышлатарын, егінші, малшы, кіші-гірім дихтарын шаба бастады. Бны крген Мхамед-Шайбани хан «сендер йтседер, мен бйтем» деп алы скерін Дшті ыпшаа жіберіп, аза ауылдарын ырына шыратты. Екі жатан да халыты кз жасы ан боп аты. рт алан алалар, малдарынан айрылып р жер шып алан ауылдар, лдыа — кдікке айдалан ыршын жастар. Ел басына шын тоза енді орнады. Мндай кйге шыраан аза ауылдары жаппай ата мінді. Бір кезде жауа дес бермеген крі шалдар, айтадан олына найза стады. Брын тек н-кйді ана паш еткен азаты жас арулары аа орнына сада тартып жауа шыты. Бкіл аза намысына шауып, е аяы алыстаы Алшын руларынан да топ-топ жігіттер келді. Осы кезде соы уаытта мытыла бастаан «Жалыз кз» батырды аты жерді жара айтадан даланы тітіретті. Халы ктерілісіні басында енді Брынды та, асым да емес, осы халы лы «Жалыз кз» батыр болды. зі жрт кзіне крінбесе де, оны ран жасатары жау шебіне ыридай тиді. Халы жаралы жолбарыстай аырып осылай жауына арсы шыан кезде, таы бір суы хабар жетті. «Мхамед-Шайбани хан мен Брынды хан ауыз жаласып бітімге келіпті. Соысты тотатып ыз алысып, ыз берісетін болыпты» деген лаап бкіл Дшті ыпша жерін алып кетті.