Заговоренный меч (на каз.яз.)
Шрифт:
— Аылым зііз ойлаандай: жау екі жатан. Астананы екі жаыа бірдей арай алатын жерге кшіру керек.
— Оны лытау ма?
— Жо, лытау екі жаты дбірінен де алыс. Бізге тегі ауіпті тстан таа алыс кетпеу жн. Дшті ыпша хандыы бл жатаы шекарасын азір жептуір бекітіп алды. Енді Сауранды жаулап алсаыз здері блініп жатан білайыр мен Темірлан татарынан блендей ауіп зірге туа оймас… ауіп дмпуі Ноайлы жатан. Дл Ноайлы хандыы болмаан кнде де, ар жаында Трік патшалыы бар. Біз о жатан тым алыстап кеттік. Сыанаты — Брынды слтана алдырып, хан Ордасын Жайы бойындаы кне ала — Сарайшыа кшірген жн.
— зім де осылай болжап едім. Дшті ыпша хандыы болу шін арамаымызда Еділ, Жайы, Жем, Торай зендерін жайлаан туыстарды бір бол- аны жасы. Ал олар бізді рыымызды мойындарына тсуіне тым шалай жатанын місе ттып, бліне жайылып жрген трі бар… Оны стіне ар жаында таы ас жауларымыз тр…
Кзтосанны бас кезінде хан «Таана кеесін» шаырды. Бл кеес хан сынысын дрыс деп тапты жне ыс тсе Сауранды айтарып алуды мал деп шешті.
Жнібек ыс тсе Сауранды басып алды
Баласы асым жн айтан сынды, егер таы бір бес жылдай б жаа кіл блмегенде, бкіл Еділ, Жайы бойы Мажар тауына дейін Ноайлы, Астрахань, азан, Башрт хандарыны лесіне кетуі ммкін екен. Оны стіне Жнібекті «бар азаты ханы» деп р атааны болмаса, бл арадаы рулар оны ыпалынан тым алыс жатан-ды. Хан зіні тегеурінді мінезіне басып, таы ауіп-атерлі, кейде ан тгіссіз бітпейтін жаа айастара кірісіп те кетті. Енді ол зіне арналан анжарды неге батыстан латырыланын ты. Оаша отау, жеке хан болуды арман еткен басшыларыны азыруы салдарынан Еділ, Жайы, Елек, Жем, Торай, Ор зеніні бойындаы рулар Жнібекке баынудан айни бастаан. Жнібек зіні он мы атты скерін ерсілі-арсылы дбірлетіп, кк рыш алдаспанын найзаайдай жарылдатып, енді оларды ойлануа мжбр етті. Осылай б жатаы аза руларыны басын біріктіріп, Дшті ыпша хандыына кшпен баындырам деп жргенінде балаларына тастап кеткен Дшті ыпшаты кншыыс жаына білайыр ханны кезінен де зор ауіп туанын білмей алды.
білайыр зі лместен брын Мхамед-Шайбани мен Махмуд-Слтанды зіні брыны атекесі Бай-Шайх йыра тапсыран. Жне олара атеке етіп брыны ккілташы осшы руынан шыан Дулет-ожа бекті баласы Дарвиш-Хсайын-арашыды таайындаан. Бл екеуі де білайырмен бірге Кк Орданы тігіскен ер жрек, сенімді адамдар болатын. Шайх-Хайдар лгеннен кейін білайыр таына отыру Мхамед-Шайбаниды кезегі еді. йткені оны кесі Шах-Буда слтан білайырды лкен баласы. Ал зі Шах-Будаты Аозыдан туан тышы. Екі жылдан кейін, Махмуд-Слтан туан. Екеуі де трге келбетті, алып кшті, жас жолбарыс трізді ер жрек жандар. Оны стіне екеуі де оуа зирек, нер-білімге жаын. Хан маындаы адамдар тбі лемге Сайбан тымыны атын шыарар осы екеуіні бірі болар деп жоритын. Бар міттерін олар Мхамед-кім эль Тарази тойында атаандай да еді. Осындай міт кткен екі ханзаданы білайыр айтыс болысымен, мірлер кеесі «кзіні арашыындай сата» деп білайырды е сенімді, е ер жрек батыры арашыа тапсыран. Сол себептен бл батыр зін осы екі ханзаданы міріне жауапты санайтын. Жалыз жанын рбан етіп оларды ауіп-атерден сатауа ант еткен.
Осы екі ханзаданы Шайх-Хайдар аза болан рыстан алып шыысымен арашы батыр Хаджитархандаы, яни Астраханьдаы Жошыны шінші лы тлы-Темірді рпаы, асым хана бірден тартан. Мауреннахр жерінде жрсе, тірі алуларынан арашы батыр кдіктенген. Астрахань таына отыруа кезінде білайыр лкен жрдем берген асым хан, ашып келген ханзадаларды шаын жая арсы алан. арашы батырмен аылдасып, асым хан Мхамед-Шайбани мен Махмуд-Слтанды жаудан жасырып бауды Маыт руынан шыан Темірбекке жктеген.
Темірбек ханзадалара тамаша рмет крсетіп, ызмет істей бастаан. Бл жадай білайыр улетіне жаны ас жауы, ай жерден ос брі шыа алар екен деп лаын тріп отыран Айба хана, моол Ахмед хан мен Аббас бекке жеткен. Блар кп скермен Хаджитархана арай шыан. Соысуа кші жеткіліксіз асым хан Темірбек пен арашыды шаырып алып, екі ханзаданы Хаджитарханнан Мауреннахра ашыран.
Жолай блара білайыр таына берілген бірнеше слтандар, батырлар осылып, здерін оршап алан Айба ханны скерімен соысады. Осы айас- та Мхамед-Шайбани, Махмуд-Слтан, арашы шеуі ханны інісі мен бір баласын лтіріп оршаудан шыады. Соынан уып жеткен Ахмед ханны олбасшыларыны бірі оныш-ыпша батыр басаран мы адаммен айасып, олардан таы тылып кетеді. Бл айаста сіресе Мхамед-Шайбаниді інісі Махмуд-Слтан, Бахтияр слтанны балалары лік пен Хамзе, білайырды баласы Сйіншік аса ерлік крсетеді.
Осы адамдармен ол Тркістан улиетіне келеді. Бл мезгілдегі Тркістан улиетіні міршісі лыбектен туан Мираншох-мырзаны немересі, Слтан Ахмед, Яссы аласыны хакімі моол Мхамед-Мазит-тархан, Отырарды хакімі оны баласы лмхамет-тархан, Ташкент улиетіні міршісі Слтан Махмуд-тархан кптен кп Кк Ордаа мейлінше дос-жар адамдар. Брінде де аза хандары жеіп, билігімізден айырылып аламыз ба деп зре жо. Блара хакімі мір бдули-тархан, осшы міршісі Асофы батыр осылып, Мхамед-Шайбани мен Махмуд-Слтанды ту ылып ктеріп, рып кеткен Кк Орданы шаыраын айта ктеруді ойлаан. Блар Мхамед-Шайбаниды Дшті ыпшаа хан етіп ктеріп, здеріні астары аза пен Жаатай хандарына арсы кш етіп пайдаланба болды. Осындай саясатты арасында осыдан екі-ш жыл брын ашын боп жрген ханзадалар Дшті ыпшаа ауіпті кшке айналды. Оны стінде Мхамед-Шайбаниды зіні жеке басыны асиетін, ер жректігін, аылдылыын, оыандыын осса, шынында да, Дшті ыпшаа бгін болмаса ерте наыз атерлі кн тууы сзсіз еді. Осы ауіп іс жзінде айындала бастады. Брынды Сарайшы жаына серуендеп кеткенде, Мхамед-Шайбани Сыанаты басып алды. Мхамед-Шайбани жаа шыан ала асаалдары кмегімен, осыны алдында ана Яссыа жоры салып, ештее ндіре алмай келген Жиренше слтана да Саураннан айрылу аупі туды. Кп кешікпей ол да Саураннан айырылды.
А Орданы — аза Ордасыны екі бірдей брыны астанасын жоалтуы Жнібек пен Брындыа, Жнібекті баласы Махмд-амбар, асымдара Дшті ыпшаты кншыысында андай ауіпті туанын аны крсетті.
Бл рекеттерді брі де, то етерін айтанда, кшейіп келе жатан аза елін айтадан баса
азатар Тркістан лкесі арылы зіні ежелгі жері мен алаларын ор- ап, ханды дрежесін жоалтпаысы келсе, Моолдар бл лкені здері басып алып, Жетісудан аза елін тайдыруды ойлады. Ал Темірді быт-шыт бола бастаан мірлері Тркістан арылы здеріні брыны Аса Темір кезіндегі патшалыын сатап, Дшті ыпшаты арамаында стап, сауда-саттыын ркендетуді арман етсе, білайыр тымдары бл лкені олына алып, бкіл Дшті ыпшаты айтадан басарма болды. Осындай арама-арсы келген трт ниетті тадыры осы Тркістан лкесіне кеп тірелді. Мндай жадайда Жнібек Жайы бойында ала алар ма? Кеше ана зі ожа бола бастаан Тркістаннан айрылысы келмеді. Тркістаннан айырылуы айтадан аза хандыын жоалтуы еді. Сондытан Жнібек Сарайшыты тастап, айтадан брын- ы онысына кшуді ойлады. Тркістанды жаулап алу шін р ана скер емес, ол жерді жайлайтын, бауыр басып алатын ел керек. Сол себептен де лы жырау Асан айыны:
«ырыды киік жайлаан, Суында балы ойнаан.
Оймауыттай тоай егінні
Ойына келген асын жейтын.
Жемде кеес ылмады.
Жемнен де елді кшірді
Ойыл деген ойыды.
Отын тапса тойынды.
Ойыл кзді жасы еді,
Ойылда кеес ылмады,
Ойылдан елді кшірді»,
деп толай рысуына арамай, хандыыны келешегін ойлаан Жнібек бл жолы да з айтанынан айтпады.
Жнібек жоры шін айтадан оныс етпек болан Шу, Сарысу бойын Асан айы жамандап: Мына шіркінні екі жаы борбас екен; баланы іші уырылмайтын, пышаы ынынан суырылмайтын, еркегі ат болатын, рашысы жат болатын жер екен» деп, не болмаса Жнібекті кп елі жайлай бастаан аратауды кріп: «Ккектен баса сы жо, кк шптен баса ісі жо, жер азыны мнда екен, атыны семіз, ері ары ел азыны мнда екен, аты бестісінде артаятын, жігіті жиырма бесінде артаятын жер екен» деп Еділ мен Жайы бойын тастамауды айтса да, Жнібек кнбеді. Тркістаннан айрылса, Дшті ыпшатан айрылатынын, Ордасы жо, ошаы жо, азы-тлік, сауда-саттыы жо, бтен жртпен байланыс жасай алмайтын кшпелі елді кншыысындаы білайыр рпаы мен Темірлан таы, кнбатысындаы Ноайлы, Астрахань, азан хандытары блшектеп жтып жіберетініне кзі жеткендіктен з дегенінен таймады. Ол енді ештееге арамады. з жолыны жн екенін біліп трандытан, Асан айыны дегеніне кнбеді. Бкіл жртты шбырта таы кшті. Келе сала Сыана шін Мхамед-Шайбанимен соысуа дайындалды. Біра бл кезде Мхамед-Шайбани жептуір кшейіп алан-ды.
Екі жа Сауран мен Яссыны ортасындаы ке жазы далада кездесті. Б жолы ешкім де жекпе-жекке шыпады. Жнібек бастаан алы скер екінді кезінде Мхамед-Шайбаниды шебіне ат ойды. Жау жаы да арсы шапты. Біра Мхамед-Шайбани улыын асырды. аза скеріні масаты ан майданда жауын жалпы жеу болса, білайыр Ордасыны ойлааны хан Жнібекті рту еді. Бетпе-бет кеп тра ашан бір топ скерді уа тскен Жнібек пен батыр Саян кенет здеріні Мхамед-Шайбани мен Асофы батыр басаран осшы омаыны ер жрек он сан жауынгерлеріні ортасына алай тскендерін білмей алды. Алпыстан асан Жнібек анша айбын крсеткенімен, Мхамед-Шайбаниды асындаы алып кшті жас батыра арсы тра алмады. Бетпе-бет келіп аланда, ананы ос олдап ран шопарыны салмаымен омырт- асы зіліп ат-матымен жер ша омаата лады. Осы кезде сл соынан келе жатан батыр Саянны да жігіттері жолындаы жау шебін амыстай бытырлатып жетіп лгерді. Жолбарыстай аырып бір тобы Мхамед-Шайбаниа мтылды. Біра бір арманына жеткенін кзімен крген хан баласы пайым тгел дегендей, блара брылып та арамастан астындаы жел жетпес кре атына амшыны сті-стіне басып, з тобына арай йындата жнелді. Ал батыр Саян жерде жатан хан денесін алдына геріп алып, екінші жаынан келіп алан жау тобынан сытылып шыа берді. Сйткенше тн болып араылы тсті. рыс тоталды. Ай туа скері ойсырап алан Мхамед-Шайбани, таертегі рыса ттеп бере аламайтынына кзі жетіп, Яссы аласына барып бекінбекші боп кейін шегінді.
Ханы лген аза скері жауыны соынан умады. Жнібекті денесін а кигізге орап, а тйеге артып, екінші баласы Махмт билеп тран Созаа беттеді. айылы ел кірене крсініп, алашы ханны бірі Жнібекті ардатап аыры сапарына шыарып салды. білайыр жатан Жуантбедегі кк кмбезді мазарды жанында таы бір салтанатты алтын айлы мазар пайда болды. Тірі жргендерінде бкіл Дшті ыпшаты ке даласына сыймаан ос тарлан, енді он шаршы лаш жерге атарласа кмілді. мір татуластыра алмаан екі ханды, енді лім татуластырды.
Жнібекті ырын берісімен ел жиылып, кезегіне арай Керейді зге лдарынан батыр туан Брындыты а кигізге ктеріп хан сайлады. Брынды хан болысымен білайыра еліктеп жртты отырышылыа бейімдей бастады. Бген мен Шілік зеніні тйіскен жеріне зіні астанасы Брынды деген ала салуа кірісті. Екі жаында екі зен, тйіскен жеріні алдыы жаынан амал жргізді. Біра бл аланы салып бітіре алмады. Самаранта ашанында дейі кісілер жіберіп ртеп кетті. Бл арада осы кнге дейін жрт Бзы деп атап кеткен оранды ала орны лі тр. Брынды хан болан дл осы кндері Ташкент, Яссы, Отырар шаарларын билеп отыран моол хакімдері мен Темірлан мірлеріні жинап берген скерлерін басарып Мхамед-Шайбаниді інісі Махмуд-Слтан Созаа аттанды. Б жолы да ырын рыс болды. ан судай аты. Таы да білайыр балалары жеіліп кейін шегінді. Біра Махмуд-Слтан Соза билеушісі, Жнібекті ортаншы лы Махмт-Слтанмен жекпе-жекке шыып, найзамен стігі ерні мен мрынын алып тсті. «Шайбани-намеде» айтандай, «тадыр басындаы бар аылын мрнынан ан етіп аызды». Біра аттан лап тскен Махмт слтанды аза жауынгерлері жау олына алдырмай бірден ат ойып аман тарды.