150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі
Шрифт:
Зблізіўшыся з высокаадукаванымі людзьмі таго часу — С.Будным, К.Астрожскім ды іншымі, В.Цяпінскі апынуўся ў цэнтры палемічнай барацьбы, што вялася паміж прадстаўнікамі розных культурна-гістарычных і рэлігійных плыняў.
Паводле сваіх рэлігійных поглядаў В.Цяпінскі быў пратэстантам, прыхільнікам арыянства, г. зн. выступаў супраць вучэння аб Тройцы. Асветнік гэтаксама не прымаў дактрыны анархістаў, што заклікалі да зліквідавання ўсіх дзяржаўных структураў. На вядомым Лоскім Сінодзе 1578 года ён востра палемізаваў з лідэрамі тагачасных камуністаў — Аляксандрам Вітрэлінам і Марцінам Чаховіцам, баронячы ўрад ад іхных нападак і прапануючы памяркоўны шлях удасканалення грамадства.
Галоўная ж заслуга В.Цяпінскага
З творчай спадчыны В.Цяпінскага, на жаль, захавалася няшмат: няпоўны пераклад Новага Запавету з рукапіснай «Прадмоваю» і каментарамі, а гэтаксама адна старонка «Катэхізіса, або Сумы навукі для дзетак».
Не ўсё задуманае ўдалося яму здзейсніць. Але ягоныя высакародныя намеры, ягоная грандыёзная праграма асветы паспалітага люду ўражваюць і выклікаюць пачуццё павагі й гонару за нашага самаахвярнага прашчура, які глядзеў на некалькі стагоддзяў наперад, усвядоміўшы ролю роднае мовы ў яднанні суайчыннікаў, росквіце нацыі.
55. Хто заслужыў імя «віленскага Альда»?
Бліскучай старонкай у гісторыі беларускага кнігадруку з'яўляецца выдавецкая дзейнасць Яна Карчана, якая вызначалася асаблівай увагай да антычнай спадчыны. Менавіта гэта і рабіла яго падобным да славутага венецыянскага выдаўца Альда Мануцыо.
Ёсць меркаванне, што Ян Карчан (у выданнях на польскай і лацінскай мовах яго прозвішча пісалася Карцан) нарадзіўся ў вёсцы Вялічка пад Лідай. З 1576 года ён друкаваў кнігі ў Лоску (каля Крэва), а ў 1580 годзе заснаваў сваю друкарню ў Вільні.
Адным з першых яго выданняў быў трактат Цыцэрона «Пра абавязкі», які ўводзіў чытача ў свет антычнай філасофіі і літаратуры. Свае разважанні аўтар падмацоўвае выказваннямі і прыкладамі з жыцця Арыстотэля, Плятона, Сакрата, Герадота, Дэмасфена, Плаўта, Тэрэнцыя. Незвычайнай папулярнасцю карысталася падрыхтаваная беларускім гуманістам Беняшам Будным кніга «Апафегматы». Гэта зборнік дасціпных выслоўяў і кароткіх аповядаў з жыцця славутых людзей розных краін старажытнага свету — Грэцыі, Рыма, Персіі, Індыі, Эгіпта, Карфагена.
Фактамі старажытнай гісторыі, мудрасцю антычных аўтараў насычаны кнігі тагачасных беларускіх пісьменнікаў Андрэя Рымшы, Яна Казаковіча, Сымона і Беняша Будных, Андрэя Валяна, Яна Пратасовіча, якія сышлі з друкарскіх варштатаў «віленскага Альда».
У ягонай друкарні пабачылі свет таксама «Гісторыя Юдэйскай вайны» Язэпа Флавія, раман «Эфіопіка» Геліядора, творы заходнеэўрапейскіх аўтараў — Эразма Ратэрдамскага, Юста Ліпсіюса ды іншых.
Да жанру навучальна-асветнай літаратуры належыць цікавая кніга Яна Пратасовіча «Вынаходнікі рэчаў» — своеасаблівая энцыклапедыя, дзе ў вершаванай форме пададзены звесткі пра тое, хто ўпершыню пачаў будаваць дамы, караблі, дарогі, вынайшаў інструменты, розныя прылады, як з'явіліся рамёствы, навукі, мастацтвы і г.д.
Дзякуючы шырокаму тэматычнаму дыяпазону Карчанавых выданняў нашыя продкі былі абазнаныя ў сусветнай гісторыі і геаграфіі, ведалі пра паўстанне ў Нідэрляндах і генацыд супраць амерыканскіх індзейцаў, пра слаўныя перамогі Радзівілаў і тыранію Івана Жахлівага, пра цікавыя з'явы прыроды і спусташальныя эпідэміі ў Эўропе, пра знакамітыя мясціны і звычаі розных народаў, знаёміліся з апісаннем далёкіх і блізкіх краёў — Палесціны, Турэччыны, Масковіі ды іншых.
У друкарні Яна Карчана выходзілі падручнікі грэцкай мовы і матэматыкі, кнігі па медыцыне
Гэтая літаратура не толькі папулярызавала навуковыя веды, але і прапагандавала ідэі маральнага ўдасканалення, дабрачыннасці, самаахвярнага служэння Айчыне. Вялікі попыт на кнігі (а некаторыя з іх выдаваліся па некалькі разоў) сведчыць пра шырокі кругагляд чытачоў, пра высокую адукаванасць тагачаснага беларускага грамадства.
56. Адкуль і калі прыйшла ў Беларусь каталіцкая вера?
Паколькі канчатковы падзел хрысціянства на каталіцтва і праваслаўе адбыўся ў 1054 годзе, а аформіўся ў 1204 годзе, то для ранейшага часу больш правільным будзе ўжыванне тэрмінаў «усходні, або візантыйскі, абрад» (пазней — праваслаўе) і «заходні, або рымскі, абрад» (пазней — каталіцызм).
Гістарычныя крыніцы не даюць адназначнага адказу на пытанне: адкуль і калі было прынятае хрысціянства ў Беларусі? У Полацкім княстве ўсходні абрад хутчэй за ўсё быў прыняты непасрэдна з Візантыі і можа нават раней, чым у Кіеве. Ёсць шэраг падставаў, каб сцвярджаць, што адначасова і паралельна ў нас пашыралася і хрысціянства заходняга абраду. Вялікую ролю ў гэтым напачатку адыгралі заходнія місіянеры. Найбольш вядомы з першых прапаведнікаў Слова Божага — святы Бруна Баніфат, забіты мясцовымі паганцамі ў 1009 годзе недзе на тэрыторыі Беларусі. Блізу 1010 года тураўскі князь Святаполк разам са сваімі падданымі прыняў хрост паводле заходняга абраду ад нямецкага біскупа Райнбэрна. Пазней Тураўскае біскупства згадваецца пад 1105 годам у Кіева-Пячорскім патэрыку. Як паказваюць матэрыялы раскопак і архіўныя крыніцы, «лацінскія бажніцы» існавалі ў ХІІ стагоддзі ў Полацку і Смаленску. З канца таго ж стагоддзя на тэрыторыю Полацкага княства пашырыўся ўплыў створанага ў 1188 годзе Лівонскага біскупства. У першай палове ХІІІ стагоддзя на полацкіх землях дзейнічала «Русінскае» біскупства, улучанае ў 1255 годзе ў новаствораную Рыжскую мітраполію.
У ХІ-ХІV стагоддзях у пашырэнні заходняга абраду на нашых землях прыкметную ролю адыгралі гандлёвыя і культурныя дачыненні з краінамі Заходняй Эўропы, асабліва германскімі, кантакты з Нямецкім і Лівонскім ордэнамі. З другой паловы ХІІІ стагоддзя за духовы ўплыў на беларускія землі пачаў змагацца і польскі касцёл. Аднак першая ягоная спроба дамагчыся пратэктарату над нашым рэлігійным жыццём скончылася няўдачаю. У год каранацыі новагародскага князя Міндоўга (1253) адбылося прызначэнне каталіцкага біскупа для ўсяе тэрыторыі, падпарадкаванай князю. На гэтую пасаду спачатку быў кансекраваны польскі дамініканец Віт. Але з нейкіх прычынаў Віт не быў дапушчаны да кіравання дыяцэзіяй; паводле некаторых звестак, ён нават быў паранены і выгнаны.
Першым афіцыйным і законным біскупам Вялікага Княства Літоўскага стаў у 1253 годзе немец Хрыстыян. Праз колькі гадоў беларускае біскупства было ператворанае ў арцыбіскупства з непасрэдным падпарадкаваннем папскаму пасаду. Таму заснаванае пазней, у 1387 годзе, Ягайлам Віленскае біскупства нельга лічыць першым на тэрыторыі Княства, бо легітымнасць папярэдняга, закладзенага Міндоўгам, пацвярджаецца лістом папы Вітаўту, у якім ўзнаўляецца даўні прывілей, дадзены Міндоўгу на непасрэднае падпарадкаванне папскаму пасаду. Барацьба за аўтаномію нацыянальнага касцёла ад польскага працягвалася і пасля Вітаўта. Беларуская шляхта дамаглася перавагі: з першых 18 біскупаў толькі тры — першы, трэці і чацверты былі палякі, астатнія — беларусы. Толькі паступова польскі ўплыў пачаў узмацняцца, асабліва пасля катастрафічных войнаў з Расеяй у ХVІІ стагоддзі.