БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ
Шрифт:
VI
Усяслаў Полацкі і ягоиая дзейнасьць.— Далейшае змаганьне з Кіевам.— Усяславічы.— Высылка полацкіх князёў у Грэцыю.— Выезд некаторых князёў у Летуву і ў беларускія заходнія землі.
Пасьля Брачыслава, ад 1044 да 1101 году, княжыў у Полацку ягоны сын Усяслаў, празваны Чарадзеем. Ягоныя адміністрацыйныя і ваенныя здольнасьці апісаны ў слаўным літаратурным творы «Слова аб палку Ігаравым». Князь Усяслаў, гаворыцца ў «Слове аб палку Ігаравым», людзьмі кіраваў, князём гарады парадкаваў. Спачатку супольна з кіеўскімі князямі Яраславічамі ён ваяваў супроць вандроўных бандаў, званых полаўцамі, а ў 1065 годзе ўзяў Пскоў, але быў адбіты. У наступным 1066 годзе яму ўдалося заняць Ноўгарад, дзе ўзяў многа палонных і рознага багацьця. Супроць гэтага выступілі кіеўскія князі — Ізяслаў, Сьвятаслаў і Усевалад, якія напалі на Беларусь і ў 1067 г. занялі Менск, дзе пры рацэ Нямізе адбыліся нязвычайна заўзятыя змаганьні, аб якіх «Слова аб палку Ігаравым» кажа гэтак: «На Нямізе сьцелюць
Перамогшы Усяслава на рацэ Нямізе, кіеўскі князь Ізяслаў запрасіў яго да сябе на мірныя перамовы і падступным спосабам схапіў яго ў палон ды пасадзіў у вастрог («поруб» — падвал) у Кіеве. Але ў 1068 г. кіяўляне збунтаваліся супроць свайго князя Ізяслава і прагналі яго. Новым-жа кіеўскім князем абвесьцілі яны вызваленага з вастрогу ў часе бунту Усяслава Чарадзея. Аднак Усяслаў хутка пакінуў Кіеў, бо тужыў па родным краі, які любіў больш за ўсё. Будучы вялікім патрыётам, ён выехаў на Беларусь, а сьледам за ім пагнаўся прагнаны з Клева Ізяслаў, які пры дапамозе польскага караля Баляслава варочаўся на свой пасад. Змаганьне Усяслава Чарадзея з Ізяславам і ягоным наступнікам Манамахам трывала аж да 1083 году. Пры тым кіяўлянам удавалася захопліваць ня толькі Менск, але і Полацк, якія яны жорстка нішчылі. Усяслаў падобным спосабам адплачваўся кіяўлянам і нішчыў іхныя гарады. Аднак Усяслаў утрымаў Полацкае Беларускае Княства незалежным і аб'яднаў вакол яго ўдзельныя княствы: Слуцкае, Віцебскае, Аршанскае, Мсьціслаўскае, Лукомльскае, Друцкае. Пад сваім валадарствам меў Усяслаў таксама вялікую частку Прыбалтыкі. Наогул за часоў разумнага і спрытнага князя Усяслава Чарадзея Полацкае княства было моцным і слаўным.
Час княжэньня ў Полацку Усяслава Чарадзея, як згодна прызнаюць усе гісторыкі,— гэта вельмі выдатная эпоха ня толькі ў гісторыі Полацку, але і ўсяе гісторыі Беларусі. Магутнасьць Полацкай зямлі дасягнула тады вялікага значэньня. Эпоха Усяслава — гэта гераічны пэрыяд у гісторыі Беларусі. Пасьля сьмерці Усяслава (1101) пачаўся часовы палітычны заняпад Полацку.
Усяслаў пакінуў па сабе сем сыноў: Рагвалода, Рамана, Барыса, Глеба, Давіда, Расьціслава і Сьвятаслава. Між імі хутка паўсталі спрэчкі, у якія ўмяшаліся кіеўскія князі Яраславічы. I ў 1129 годзе Яраславічы занялі Полацк, зьняволілі некаторых сыноў Усяслава (Давіда, Расьціслава, Сьвятаслава) і вывезьлі іх у Грэцыю. Яраславічы пасадзілі на княжы пасад у Полацку Ізяслава Мсьціславіча, але ён ня доўга там быў, бо народ у 1132 г. проці яго збунтаваўся і прымусіў пакінуць Полацк.
Незадоўга Кдеў, а таксама Ноўгарад пачалі аканчальна занепадаць. Палачане на месца Ізяслава паклікалі аднаго з Усяслававых унукаў — Васілька Рагвалодавіча. Вярнуліся таксама ў Полацк зьняволеныя кіяўлянамі сыны Усяслава, і яны ды іхныя патомкі княжылі ў Полаччыне да паловы XII ст., падзяліўшы княства на ўдзелы, г. зн. меншыя княствы: Віцебскае, Менскае, Ізяслаўскае, Друцкае, Клецкае. Паўстала таксама княства Гарадзенскае і іншыя. Княствы гэтыя ўсё-ж трымаліся адзінства.
Ранейшыя нелады між князямі вельмі ўзмоцнілі вечы, і яны часта зьмянялі князёў. Так, прыкладам, у 1151 годзе веча выслала князя Рагвалода ў Менск, а на Полацкі пасад пасадзіла Расьціслава Мсьціславіча. Пасьля вярнула Рагвалода зноў у Полацк, а ў 1162 годзе выбрала за князя Усяслава Васількавіча, які княжыў да 1180 году і адзначыўся вялікім розумам і справядлівасьцяй.
Усе вышэйапісаныя падзеі, як вайна з Кіевам, вываз некаторых беларускіх князёў у Грэцыю, нутраныя нелады між князямі ды ўзмацненьне веча, прычыніліся да таго, што некаторыя беларускія князі выяжджалі на Жмудзь (сучасную Летуву) у Прыбалтыку і ў заходнія беларускія землі. Князі-эмігранты, меўшыя культуру, пашыралі свае беларускія ўплывы на захадзе, сярод жмудзінаў і ліваў (сучасных латышоў) каля ўзьбярэжжа Балтыцкага мора.Так, прыкладам, у 1102 годзе князь Барыс Полацкі, а ў 1112 г. Яраслаў Валожскі падпарадкоўвалі сабе часткі летувіскай ці, як агульна гавораць, літоўскай тэрыторыі. На зямлі латышоў полацкія князі пабудавалі крэпасьці Кукойнос і Гэрсіку. У канцы-ж XII ст. сучасныя лацьвійскія землі залежалі ад полацкага князя Уладзіміра.
Адзін з полацкіх беларускіх князёў з роду Усяслава Чарадзея, князь Расьціслаў, як падае летапіс, у 1128 годзе выбраны быў за гаспадара гораду Вільні.
VII
Роля Смаленскага княства.— Чарнігаўскае і Турава-Пінскае княствы.— Палітычныя і гандлёвыя дачыненьні з немцамі.— Першыя гандлёвыя граматы.— Беларусы на ўзьбярэжжы Балтыцкага мора.
Пашырэньне ўплываў Полаччыны прыцягвала да Полацку смаленскіх беларускіх князёў, тым больш што праз Полаччыну Смаленск меў гандлёвы шлях да Балтыцкага мора. За Смаленскам зьбліжалася да Полаччыны і Чарнігаўска-Северскае княства, якое вызвалялася ад Кіева і Растова-Суздальскага княства. Да Полаччыны хінулася і Турава-Пінскае княства.
Княства гэтае яшчэ за часоў Рагвалада мела лучнасьць з Полацкам. Пазьней доўгі час было залежнае ад Клева, супроць якога Тураў часта бунтаваўся,
Смаленск, будучы ў складзе дзяржавы Рурыкавічаў, хутка выдзяліўся як асобнае княства і ў меру таго, як галоўныя цэнтры дзяржавы Рурыкавічаў — Кіеў і Ноўгарад — слабелі, ён узмацоўваўся. Да ўзмацаваньня Смаленску асабліва прычыніўся Смаленскі князь Расьціслаў Мсьціслававіч, сын кіеўскага князя Мсьціслава Уладзіміравіча Манамаха. У Смаленску княжыў ён ад 1127 да 1159 году і меў уплывы на Кіеў і Полацк. Ад 1159 году да 1168 году Расьціслаў займаў нават Кіеўскі пасад, а на свае месца ў Смаленск пасадзіў аднаго з сваіх трох сыноў — Рамана (1160—1174). Па сьмерці Расьціслава кіеўскі пасад захапіў Мсьціслаў Ізяславіч, а пазьней князь Сьвятаслаў Усеваладавіч Чарнігаўскі, які, між іншага, перабіў уплывы Смаленска ў Полацку, навязваючы з Полацкам блізкія сувязі. Сыны Расьціслава Раман, Рурык і Давід вялі барацьбу і з Мсьціславам і з Сьвятаславам Усеваладавічам. Ім удавалася некаторы час здабываць перамогу і займаць кіеўскі пасад. Калі Раман займаў кіеўскі пасад, а на сваім месцы ў Смаленску пакінуў сына Яраполка, дык смаленцы чамусьці прагналі яго і запрасілі да сябе Мсьціслава Ізяславіча. Раман прымушаны быў вярнуцца ў Смаленск і тут праводзіў вялікую культурную і асьветную працу аж да свае сьмерці ў 1180 годзе. Пазьней Смаленскія князі Мсьціслаў Раманавіч (1197—1214), Усевалад Рурыкавіч (1214—1219) ды, урэшце, Мсьціслаў Давідавіч (1219—1230) так узмоцнілі Смаленскае княства, што яно вярнула ізноў сабе павагу і сілу і не раз бараніла Полацкае княства, а таксама Ноўгарад і Пскоў ад чужацкіх нападаў. У 1229 годзе дайшло нават да таго, што на Полацкі пасад быў пасаджаны Смаленскі князь Сьвятаслаў Мсьціславіч. У сувязі з тым што на ўсходзе панавалі розныя вандроўныя банды, гандаль Полацку і Смаленску, а таксама бліжэйшыя кантакты з Цараградам зрываліся. Затое большая ўвага была скіравана на захад і на Балтыцкае мора, тым больш што крывічы, раней гандлюючы, езьдзілі ўжо ня толькі сваімі рэкамі, але і ўзьбярэжжам Балтыцкага мора ды на (востраў) Готлянд, дзе быў асяродак гандлю захаду з усходам.
Готлянд называлі іначай «вокам Усходняга мора». Ляжыць ён сярод Балтыцкага мора між Швэдзіяй і Лацьвійскім узьбярэжжам і там яшчэ ў VIII стагодзьдзі быў заснаваны горад Вісьбы. Туды пераважна прывозіліся тавары з крывіцкіх земляў, з гарадоў: Полацку, Смаленску, Віцебску, Ноўгараду. На Готлянд прыяжджалі нямецкія купцы, якія везьлі Балтыцкім морам беларускія — крывіцкія тавары далей на захад. ]
Гэтыя купцы пасьля пастанавілі навязаць беспасярэдня дачыненьні з народамі, жыўшымі на ўзьбярэжжы Балтыцкага мора. Таму выправілі яны туды прыблізна каля 1143 году карабель. У часе буры карабель прыплыў у Рыскую затоку і трапіў у вусьце Дзьвіны. Купцы прайшлі тады 6 міляў ад мора ў глыб краю і пабудавалі на тары местачка для торгу, названае Ікскулем. Незадоўга, у 1201 годзе, на ўзьбярэжжы Балтыцкага мора немцы заснавалі для гандлю другі горад, які назвалі Рыгай. Разам з нямецкімі купцамі пачалі прыяжджаць у Рыгу місыянеры хрысьціянства. Яны, атрымаўшы дазвол ад Полацкага беларускага князя Уладзіміра, якому было падпарадкаванае Лівонскае жыхарства, пачалі праводзіць сярод яго сваю місыю і ў канцы поўнасьцю заваявалі гэтае жыхарства.Ад гэнага часу, г. зн. ад пачатку XIII стагодзьдзя, маем ужо адмысловыя ўмовы беларуска-нямецкія. на аснове якіх адбываўся між беларусамі і немцамі гандаль. Умовы такія падпісвалі з беларускага боку гарады: Полацк, Смаленск, Віцебск, Менск, а з нямецкага боку— Данцыг, Брэмэн, Любэк, Мюнстэр, Готлянд, Рыга, "Кенігсбэрг і інш. Умовы гэныя давалі права свабоднага бязмытнага прывозу тавараў немцам у Беларусь, а беларусам — у Нямеччыну, ці краі, падпарадкаваныя ёй, а таксама рэгулявалі плату, суд, вагі, справу перагрузкаў, падаткаў, правіненьняў і г. д.
Першая ўмова Полацку з немцамі, па якой застаўся у гісторыі сьлед, была падпісаная ў 1200 годзе. Другая ўмова была падпісаная ў 1210 годзе. Падпісваў яе ад імя Полацку, Віцебску і Смаленску вышэйшы купец Людольф з Смаленску, які атрымаў на гэта ўпаўнаважаньне ад князя Мсьціслава Раманавіча, што княжыў у Смаленску ад 1197 да 1214 году. Наступныя ўмовы былі падпісаныя з немцам! ў 1214 годзе і ў 1223 годзе. Найбольш важная ўмова з немцамі была падпісаная ў 1229 годзе, ад імя Смаленскага князя Мсьціслава Давідавіча, княжыўшага ў Смаленску ад 1219 да 1230 году. Яна пашыралася на Віцебск, Смаленск і Полацк. У гэтай умове, між іншым, сказана, што госьці павінны карыстацца апекай «як браты». Шляхі камунікацыйныя павінны быць чыстыя, правознага мыта немцы па дарозе ў Смаленск ні смаленцы, якія езьдзілі ў Нямеччыну, не павінны плаціць.
Пасьля ўмовы былі зьменяныя. Уводзіліся некаторыя абмежаваньні. Так, прыкладам, у канцы XIV стагодзьдзя Полацк І Рыга стараліся ўтварыць сабе штэмпельнае права, што дазваляе прыежджым купцом прадаваць тавар толькі ў сьценах гэтых гарадоў, ня вывозячы яго далей. Былі таксама забаронены таргі між гасьцьмі, г. зн. між прыежджымі нямецкімі купцамі і купцамі маскоўскімі ў Полацку. Тавары павінны былі ісьці праз рукі мясцовых жыхароў, бо іначай гэтыя жыхары ня мелі-б ніякай карысьці.
Калі-ж заходзіла канечнасьць беспасярэдняга кантакту і гандлю немцаў з маскоўцамі, дык пры гэтым павінен быў быць беларус, і толькі тады мог адбывацца гандаль.