БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ

Касяк Іван

Вітаўт быў адным з найлепшых, найразумнейшых і наймагутнейшых гаспадароў беларускіх. Дзякуючы яму Вялікае Княства мела вялікія ваенныя і палітычныя перамогі. Гісторыкі празвалі ўжо Вітаўта Вялікім, а летапісец гэтак піша пра яго:

«Князь великій Вітовт держал княство Литовское и Руское и иные многие земли И будучы ему и в Великом Луцку, и хотел бы на себе коруну взложыти, и ино непрыяцели яго Поляки того ему недопустили коруну взложыти В тот час Витовт прьпвал к себе короля Польскою Якгейла, и цэсара Рымского, и великого князя Василья Московского, зятя своего, и короля Угерского с королевою, и князь видный Тверсшй Борыс Александрович был и містр Прускій и Ифлянский. А от иншых земль послы великие были от Ивана Царигородского послы прыходзили, от великого князя Рэзанского послы прыходзили, а Одоевские князи сами были, от Великого Новагорода и от Пскова послы прыходзили, и от Ордынских царей, и Волохов от воеводы послы прыходзили И мешкали вси тые гости у великого князя Вповаа сем недель А оброю, им выходило нэ страву на кождый день по пяти сот бочок

меду, по пяти сот яловиц, по пяти сот баранов, по пяти сот вепров, по сту зубров, а по сту лосей, а иных рэчей и числа не было»

«Тогды цэсар Рымскій з Витовтом у великой милости был И там у Луцку Витовт тые гости честовал и даровал розмаітыми дарми коштовными И от тою ся была утвердила великае милость межы ними, иж не можеть и выписати о чести и о дарех того великого господара славного Виговта И которые земли на востоце або на западе - вси прыходечы кланялися великому князю Витовту И цар Турецки давал ему честь великую и дары многоценные часто прысылывал к силному господару Витовту И други цар, Царогородски, и тот з ним у великой лаецэ был И ту тэ-ж Ческое королевство, и Вгорское, и Польское великую чесг держали над славным господарем Витовтом И король Дунскій великую славу и дары давал славному господару великому князю Витовту И брату ею великому королю Ягіейлу, дерьжечы ему столе Польского королевства, коли славный господар Витовт на которую землю гнев мел и которою землю хотел казнити, король Польскш Якгейло завжды ему помоч давал и цары Татарскіе служили ему и сами своими головами на помоч ему ходили и слухали его И князь великш Московскш у великой милости был з ним И княжата немецкіе слыхали его и помоч давали на битву, где ему была потреба И ешче господар земли Мал'давское и воевода Волоскш были его послушны во всем И великш князь Резанскш, и князи Одоевскіе у великом послушенстве были И великш Новгород, и Великш Псков — вси были послушцы великого князя Витовта Цары и князи в великой лаецэ с ним были, а иные служыли ему и чэсьць великую и дары многие прыносили ему не только по вси лета, але на кождый день И был князь великш Витовт сильный господар и славен по всим землям, и много царей и князей служылі в двору, а иншые прыежджаючы кланялися ему, просячы собе в него цара на царство Ордынское Он напервей дал им цара до Орды Солтана И тот Солтан сидел на царстве и николи не смел противитися силному господару. и оставившы царство, и ехал в иншое местцо царствовати, и князи Ордынские послы свои посылали до славного господара, просячы собе иного цара, и он дал им иного цара — Малого Солтана И тот Малый Солтан, будучи на царстве, не смел ослухатися славного господара где коли велел ему кочевати, он там кочевал И по малом часе тот цар князем Ордынскім не люб был, и они иншого цара собе просили в славного господара Витовта И он им дал царем Давледбердея И тот Давледбердей на царстве вмер А князь велики Витовт в тот час был у Клеве И прышли к нему князи Ордынские послы до Клева з многими дарми, и просили собе иного цара, и он им дал цара Махмета»

«И мешкавшы князь великш Витовт в Кіеве, и оттоль опять поехал до Великого Луцка, и там ся разболел князь великш Витовт, и роспустил князей своих и бояр з великою честью, а король Польскш Якгейло в тот час был с князем Витовтом в Луцку»

«В лето 6938, а от божого нароженя 1430, умер князь великш Витовт у Луцку месяца октября 24 дня на день святого Якова, брата господня по плоти А пановал на великом князстве Литовском и Руском трыццаць сем год»

З гэтага відаць, як сапраўды вялікім і слаўным быў Вітаўт. Роля Ягайлы ў гісторыі Беларусі дастаткова ня высьветлена. Сваім жанімствам з польскаю каралеўнаю Ядзьвігаю Ягайла фактычна далучаў не Вялікае Княства да Польшчы, а Польшчу да Вялікага Княства. Вялікае Княства Літоўскае і сваёй тэрыторыяй і сілай было большае за Польшчу. Культура ў Беларусі разьвівалася таксама ня горай, як у Польшчы. У многім у Беларусі яна была вышэйшая, чымся ў Польшчы, і пра гэта мы будзем яшчэ гаварыць. Ягайла, будучы ў Кракаве, не выракаўся свае беларускае культуры, у якой ён быў узгадаваны. Наадварот, ён прывозіў у Кракаў з Беларусі выдатных мастакоў і яны ўпрыгожвалі ягоныя палацы і розныя сьвятыні ў Польшчы. Ягайла ня выракся і свае беларускае мовы. Ён да сьмерці гаварыў пабеларуску. Між іншага, гісторыкі падаюць, што Ягайла, калі быў галодны, меў прывычку гаварыць: «Бруха грае».Праз хрост Жмудзі, трэба думаць, Ягайла ня меў намеру праводзіць палёнізацыю яе, але ўмацоўваць яшчэ" больш самастойнасьць Вялікага Княства, касуючы прычыну частых канфліктаў Вялікага Княства з хрысціянскімі законамі.

Пасьля сьмерці Ядзьвігі Ягайла ажаніўся спачатку з унучкай польскага караля Казіміра Вялікага, пазьней з полькай Альжбетай Граноўскай і ўрэшце з Гальшанскай князёўнай Сонькай, з якой меў двох сыноў Уладыслава і Казіміра. Кн. Сонька была шчырай патрыёткай нашага краю, сыноў сваіх узгадоўвала ў духу любові да Беларусі і не малую ролю адыгрывала ў палітыцы, робячы ўплыў на Ягайлу, які стаўся нават староньнікам каранацыі Вітаўта на караля Вялікага Княства.

Дзейнасьдь кн. Сонькі Гальшанскай, як і дзейнасьць Ягайлы, чакае яшчэ на свайго беларускага гісторыка.

ХІІІ

Прычыны ўзросту Вялікага Княства.— Нацыянальны склад Княства: беларусы, летувісы, украінцы, палякі, расейцы, немцы, татары, жыды.— Дачыненьні з суседзямі: немцамі, татарамі, расейцамі і палякамі.

Магутным і запраўды вялікім Княства Літоўскае сталася ня толькі дзякуючы заваяваньням розных земляў, ня толькі дзеля

таго, што яно мела вялікую вайсковую сілу і выйгравала войны з сваімі суседзямі, але таксама і дзякуючы вялікім культурным беларускім уплывам і вялікай мудрасьці і тактоўнасьці беларускіх князёў. Першым чынам адбывалася задзіночаньне беларускіх земляў, да чаго натуральнай дарогай імкнуўся ўвесь беларускі народ, маючы аднолькавую культуру, рэлігію і эканамічныя асновы. Задзіночаньне ўсіх княстваў, усіх земляў беларускіх стварыла большую сілу, дзякуючы якой можна было даваць адпор чужацкім наступам. Адбывалася яно пад агульным клічам: «Мы старыны ня рухаем, навіны ня ўводзім», што значыла, што кажнаму княству, кажнай зямлі была гарантаваная свабода звычаяў і парадкаў, якія існавалі ў ім. Такім парадкам, кажная зямля, якая далучалася да задзіночанага беларускага гаспадарства, захоўвала свае мясцовыя прывілеі і ня толькі нічога ня траціла, а мела ў разе патрэбы дапамогу. Агульным жа злучвом усіх земляў, аднае цэласьці, была асоба вялікага князя.

Дзякуючы такім шырокім асновам у межах беларускага гаспадарства апынуліся ня толькі беларусы, але летувісы (жмудзіны), а таксама і ўкраінцы. Палякоў і расейцаў да XV стагодзьдзя ў Беларусі, можна сказаць, зусім ня было. Яны зьявіліся ў пазьнейшых часох і то ў невялікай колькасьці. Затое было крыху ў Беларусі немцаў. Так, прыкладам, была цэлая нямецкая калёнія ў Смаленску, Полацку, а нават і ў Віцебску. Былі таксама немцы, пераважна купцы, у Вільні і Менску.

Украінцы займалі паўдзённа-ўсходнюю частку Вялікага Княства — Кіеўшчыну, Валынь, Падольле, часткова Чарнігаўшчыну, даходзячы праз стэпы да ўзьбярэжжа Чорнага мора. Яны асабліва часта адчувалі напады татараў. Пасьля-ж далучэньня Украіны да Вялікага Княства ўкраінцы знайшлі сабе абаронцаў з боку беларускіх і жмудзкіх войскаў.

Жмудзіны і аўкштотцы (летувісы), ці як іх называюць ліцьвіны, займалі паўночна -заходнюю частку Вялікага Княства між рэкамі Нёмнам і Дзьвіною, сягаючы да Балтыцкага мора.

Як украінцы, так і летувісы ў Вялікім Княсьцьве мелі шырокую свабоду. Прычым трэба адзначыць, што летувіскія баяры, атрымліваючы ад в. кн. Казіміра земскія прывілеі, заявілі, што яны далучыліся да Вялікага Княства добраахвотна.

У XV стагодзьдзі ў Беларусі пачалі зьяўляцца татарскія калёніі. Спачатку былі гэта аселішчы палонных татараў. захопленых беларускім войскам, што змагалася з імі з часоў Гэдыміна і Альгерда. Татараў гэных, пераважна крымскіх, супроць Беларусі падбухторвала Масква. Была, аднак, група татараў, называная Залатой Ардой, якая падтрымвала пры Вітаўце Вялікім добрыя дачыненьні з Княствам Літоўскім. Вось-жа татараў Залатое Арды Вітаўт пасяляў у княсьцьве і нават выкарыстоўваў іх у змаганьні з крымскімі татарамі, а таксама ў войнах з рознымі іншымі ворагамі княства. Татары паступова паддаваліся ўплывам беларускае культуры і беларушчыліся, ды нават пабеларуску пісалі арабскімі літарамі свае рэлігійныя кнігі, прыкладам «Аль Кітаб».

У XV ст. у Беларусь зьявіўся большы лік жыдоў. У той час яны жылі ў Эўропе на палажэньні адкінутых і перасьледаваных у грамадзкім жыцьці. Тымчасам вялікі князь Вітаўт, маючы добрае сэрца, дазволіў жыдом прыяжджаць на Беларусь і займацца рамяством і гандлем. Такія шырокія правы прычыніліся да таго, што ў хуткім часе ў Вялікае Княства наехала багата жыдоў, асабліва з Нямеччыны. Яны пасяляліся пераважна ў гарадох і хутка бралі ў свае рукі гандаль і рамяство. Ужо тады ў жыдоў зьяўлялася, так як і цяпер, ахвота да перайманьня вонкавае культуры таго краю, дзе яны жылі, і дзеля таго жыды, апынуўшыся ў Вялікім Княсьцьве ў XV стагодзьдзі, пераклалі ў беларускую мову біблію з падзеламі яе на чытаньні ў сынагогах.

Дачыненьні беларусаў з суседзямі былі рознаякія. Так, прыкладам, з немцамі беларусы сутыкаліся перадусім у гандлі, пасьля ў змаганьні за ўплывы на Жмудзь і Лівонію, і ўрэшце сярод немцаў беларусы знайшлі сабе прыяцеляў. Бо калі Андрэй Полацкі бараніў беларускае гаспадарства ад вуніі з Польшчай, памагалі яму ў гэтым немцы. Таксама немцы памагалі Вітаўту і Сьвідрыгайлу ў змаганьні за ўтрыманьне самастойнасьці Вялікага Княства.

Полацкі князь Андрэй шукаў сабе дапамоп ў змаганьні з Ягайлам і ягонай думкай вуніі з Польшчай і ў Маскоўскіх князёў, але пасьля з імі разышоўся. Масква, вызваліўшыся з-пад татарска-мангольскае няволі і ўзмоцніўшыся, пачала выказваць свае прэтэнзіі да беларускіх земляў. Маскоўскі князь, называючы сябе «гасударам усея Русі», хацеў валодаць ня толькі расейскімі, але беларускімі і ўкраінскімі землямі. Прэтэнзіі Масквы да беларускіх земляў былі прычынаю змаганьня Масквы з Вялікім Княствам, якое асабліва завастрылася, пачынаючы ад XIV стагодзьдзя.

Узмацоўвалася і польскае гаспадарства. Гэткім парадкам Вялікае Княства Літоўскае апынулася між двума суседзямі, адначаснае змаганьне з якімі было вельмі цяжкім. Трэба было выбіраць аднаго з іх як магчымага саюзьніка і падтрымваць з ім мірныя дачыненьні, каб з вялікшай удачай адбіваць напады другога. Вялікае Княства выбрала за суседа, з якім думала мець мірныя дачыненьні і змагацца з Масквой, Польшчу, бо здавалася, што Польшча ня мела да княства ніякіх тэрытарыяльных прэтэызіяў. Навонкі палякі ня выказвалі такіх намераў, але фактычна яны імкнуліся да мірнага заваяваньня і апанаваньня Беларусі ня маючы сілаў на збройнае змаганьне. Усе польскія пляны зараз-жа пасьля падпісаньня вунійнае ўмовы выявіліся. Тады пачаўся адбой паляком і Вялікае Княства хацела зусім сарваць з Польшчаю ўсякую лучнасьць. Завяршэньнем гэтага разрыву мела быць каранацыя Вітаўта на караля Вялікага Княства Літоўскага, але ёй перашкодзілі палякі, стараючыся за ўсялякую цану не дапусьціць да разрыву.