БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ
Шрифт:
Беларускія і ўкраінскія харугвы разьмясціліся ў цэнтры, жамойты — на правым крыле, а палякі — на левым. Бітва распачалася з атакі нашага войска 15 ліпеня 1410 году. Немцы адбілі наступ з дапамогаю гарматаў і самі перайшлі ў атаку. Цяжкая нямецкая кавалерыя прарвалася праз слабейшыя шыхты жамойтаў і татараў і адначасова атакавала палякоў на левым фланзе. Тыя пачалі адступаць. Цэнтрам камандаваў князь Юры Мсьціслаўскі; яму ўдалося стрымаць націск немцаў. Пазьней польскі хранікёр вось што напісаў пра бітву: «У гэтай бітве найболей вызначыліся смаляне, якія ўваходзілі ў тры асобныя харугвы; яны змагаліся далей з ворагам, ня гледзячы на адступленне астатняга войска. Ім хвала і пашана».
У Літоўскай хроніцы гаворыцца, што перамогі дасягнулі сілы Вялікага Княства Літоўскага. Пад час бітвы Ягайла быў на імшы і Вітаўт прыйшоў
Непахіснасьць беларускіх вояў у цэнтры дала магчымасьць аб'яднанаму войску сабрацца і перайсьці ў контранаступ. Нямецкае войска было ўшчэнт разьбітае, а Вялікі Магістр Ордэна Ульрых фон Юнгінгэн загінуў у бітве. Толькі невялікая колькасьць тэўтонскіх рыцараў здолела ўратавацца. Бальшыня рыцараў загінула, астатнія трапілі ў палон.
Войскі Вітаўта і Ягайлы рушылі на Марыенбург, сталіцу Ордэна. Новы Вялікі Магістр Ордэна, Хайнрых фон Пляўэн, рыхтаваўся да абароны горада, але з прычыны палітычных супярэчнасьцяў між Ягайлам і Вітаўтам апэрацыі былі прыпыненыя і ўсе вярнуліся на радзіму. Ягайла быў змушаны спыніць наступ і ў 1411 годзе ў Торуні было заключанае мірнае пагадненьне з Ордэнам. За нанесеныя ў часе вайны страты Ордэн выплаціў 100 000 кап. грошаў, вярнуў частку захопленых земляў Польшчы, а таксама Жамойць і Судаву Вялікаму Княству Літоўскаму і зьменшыў мыта на экспартныя тавары.
Тэўтонскі Ордэн ня здолеў акрыяць пасля такога разгрому і пачаў слабець, пакуль, урэшце, у 1466 годзе не стаў васалам Польшчы.
Здабыўшы ў Ордэна часткі Балтыцкага ўзбярэжжа, Польшча пачала ў другой палове XV ст. пашыраць гандаль з Заходняй Эўропай і такім чынам дапамагала ВКЛ атрымліваць прыбытак.
Ягайлава палажэньне было цяжкім яшчэ і дзеля таго, што дачыненьні j суседзямі, прыкладам з Масквой, татарамі, крыжаносцамі, не былі ў парадку. Але вось у гэтым часе палякі перажывалі ў сваім гаспадарсьцьве бескаралеўе. Бо як памёр у 1382 г. польскі кароль Людвіг Вэнгерскі, Польшча засталася без караля. Польскія паны спрачаліся тады два гады за тое, хто мае быць каралём, і ўрэшце ў 1384 г. выбралі маладую каралеўну Ядзьвігуды пачалі старацца, каб ейным мужам стаўся вялікі князь Ягайла, думаючы пры тым здабыць сабе падтрыманьне і ўплывы ў Вялікім Княсьцьве. Праект жаніцьбы Ягайле падабаўся, бо такім парадкам ён паляпшаў сваё асабістае палажэньне, становячыся польскім каралём, і меў надзею, што палякі памогуць яму ў змаганьні з ворагамі. Палякі, аднак, ставілі пры гэтым свае ўмовы, на якія Ягайла, ратуючы асабістае. палажэньне, згадзіўся У выніку даўгіх перамоваў у 1385 г. была падпісаная спэцыяльная ўмова (вунія), якая збліжыла Вялікае Княства Літоўскае з Польшчай. Паводле гэнае ўмовы хатняе, нутраное гаспадараваньне ў кажным гаспадарсьцьве заставалася асобнае, асобнае было войска, скарб, асобныя ўрады. Палякі нават ня мелі права асядаць у Вялікім Княсьцьве Літоўскім і купляць тут зямлю. Юрыдычна, аднак, летувіска-беларускія землі былі злучаныя з польскай каронай. Апрача таго, Ягайла дакляраваў ахрысьціць усіх жмудзінаў у каталіцкую веру. Сам ён таксама перайшоў з праваслаўя ў каталіцтва і, прыняўшы імя Уладзіслава, 15 лютага 1386 г. заняў польскі пасад у Кракаве, адначасна жэнячыся з Ядзьвігай.
Такія Ягайлавы ўчынкі вельмі моцна не спадабаліся полацкаму князю Андрэю, і ён, сабраўшы ўсе свае сілы, а таксама здабыўшы дапамогу Смаленскага князя Сьвятаслава і нямецкіх рыцараў, пайшоў у 1386 г. вайной ратаваць самастойнасьць Вялікага Княства Літоўскага.
Даведаўшыся аб гэтым у Кракаве, Ягайла выслаў супроць Андрэя вялікія сілы, і яны перамаглі Андрэя, узяўшы яго ў палон. Пры тым князя Андрэя моцна пакаралі і пасадзілі ў польскі вастрог Хэнціны ў Келецкай губэрні, дзе ён прасядзеў сем год, да 1394 г.
Трэба зацеміць, што князь Андрэй Альгердавіч быў выдатным гаспадаром і ваякам. Яго, між іншага, у 1377 г. выбралі і за князя Пскоўскага. Хочучы здабыць сабе ўплывы ў Маскве, ён у 1380 г. памагаў з сваёй дружынай Маскоўскаму князю Дзімітру Іванавічу ў пераможнай біцьве з татарскай ардой Мамая на Куліковым полі. Калі князь Андрэй быў у Маскве, Ягайла аддаў
Ягайла, вярнуўшыся з Кракава ў Вільню з сваёй жонкай Ядзьвігай і каталіцкім польскім духавенствам у 1387 г., хрысьціў жмудзінаў, што жылі ў пагансьцьве, і князьком іхным даваў розныя прывілеі, якія мела польская шляхта. За намесьніка свайго ў Вялікім Княсьцьве Літоўскім Ягайла прызначыў свайго брата Скіргайлу. Палякі зараз-жа стараліся пашыраць свае ўплывы. Бачачы гэта, Вітаўт, які меў да таго-ж прэтэнзіі да вялікакняжаскага пасаду, пайшоў тэю дарогаю, якой ішоў Полацкі князь Андрэй. Ён пачаў бараніць, падобна як і князь Андрэй, самастойнасьці Вялікага Княства Літоўскага, здабываючы для сябе падтрыманьне ў нямецкіх рыцараў. Ягайла, рад-ня-рад, мусіў суступіцца Вітаўту, і 4 жніўня 1392 г. Вітаўт атрымаў тытул вялікага князя літоўскага на правох самастойнага гаспадара з абяцаньнем, што будзе памагаць польскаму гаспадарству, калі зайдзе патрэба. Праўда, супроць Вітаўта таксама бунтаваліся некаторыя Ягайлавы браты, аднак Вітаўт усіх падпарадкаваў сабе, больш сцэментаваў княства і яшчэ больш пашырыў межы ягоныя, далучаючы рэшткі Смаленшчыны і Чарнігаўшчыны.
За часоў Вітаўта Вялікае Княства было найбольш магутным. Вітаўт падпарадкаваў сабе яшчэ княствы: Новасільскае, Перамысьльскае, Варатынскае, Адаеўскае, Любоцкае, Мцэнскае і інш. (был. губэрні Калускую, Тульскую і Арлоўскую). За Вітаўтам Вялікае Княства перажывала свой найпрыгажэйшы час, ягоная тэрыторыя расьцягвалася ад Чорнага да Балтыцкага мора і ад Берасьця да Мажайска пад Масквой. Вітаўт быў папулярны ня толькі ў краі, але далёка за межамі. Ён выйграваў войны, і з ім лічыліся ўсе суседзі. Палякі, бачачы вялікую сілу Літоўскага Княства, стараліся ўсімі спосабамі замацаваць саюз з ім, выкарыстоўваючы для гэтага некаторыя ваенныя цяжкасьці Вітаўта. Так, прыкладам, калі Вітаўту не ўдавалася перамагчы ў 1399 г. татараў, што нападалі на паўдзённыя землі Вялікага Княства Літоўскага, і калі ён запатрабаваў дапамогі, яму была накінутая ў 1401 г. умова, паводле якое літоўскія і беларускія баяры заабавязваліся вечна быць у саюзе з Польшчай, а палякі заабавязваліся, што па сьмерці Ягайлы, калі ён будзе бязьдзетным, ня выбяруць сабе бяз ведама летувісаў і беларусаў новага караля.
Пасьля, у 1413 г., была падпісаная ў Горадлі новая ўмова, паводле якое летувіскія баяры заабавязваліся пасьля сьмерці Вітаўта ня выбіраць сабе новага князя бяз ведама палякоў, а палякі заабавязваліся, што бяз ведама беларусаў ня выбяруць сабе караля, ды што ў разе патрэбы будуць зьяжджацца на супольныя нарады ў Люблін. Умовы гэтыя асабліва падтрымлівалі жмудзкія баяры-каталікі, за што атрымалі яны розныя прывілеі і былі пакліканыя на высокія становішчы ў сойм. Пры тым польская шляхта пачала іх штораз больш перацягваць на свой бок. Не атрымалі-ж ніякіх прывілеяў і былі адсоўваныя на бок баяры беларускія — праваслаўныя. Ад гэтай пары каталіцызм пачынаў быць рэлігіяй упрывілеяванай і ўводзіў між жмудзінамі і беларусамі разлад. Беларускія баяры штораз больш займалі апазыцыйнае становішча ў дачыненьні да Польшчы і баранілі самастойнасьці Вялікага Княства.
Вітаўт разумеў усё зло гэтае грознае зьявы і прабаваў залагодзіць рэлігійны падзел, зраўнаваць у правох праваслауных магнатаў, ды было пастаноўлена адлучыцца ад Польшчы. Каб дасягнуць гэта, першым чынам трэба было Вітаўта каранаваць на караля ВКЛ. Каранацыя мела адбыцца у 1429 г. у Луцку, куды зьехаліся баяры, шляхта, нямецкі імпэратар Зыгмунд, папскі пасол, прадстаўнікі Прусіі, Бізантыі, Маскоўскі вялікі князь Васіль Васілевіч, кароль Польшчы Ягайла і прадстаўнікі праваслаўнага духавенства. Каранацыя, аднак, не адбылася, бо польская шляхта затрымала пасланцоў, што везьлі Вітаўту карону з Нямеччыны, і адабрала яе, хочучы такім спосабам перашкодзіць каранацыі Вітаўта і адлучэньню Вялікага Княства ад Польшчы. Тады каранацыю адлажылі на 1430 г., але, нажаль, гэтага часу Вітаўт не дачакаў, памёршы у гэным-жа годзе.