БЕЛАРУСЬ УЧОРА І СЯНЬНЯ
Шрифт:
Успомненыя вонкавыя зьявы — наступ на Полаччыну і Жмудзь мечаносцаў і крыжаносцаў — і былі прычынай таго, што між беларусамі, аўкштотцамі і жмудзінамі пачаліся бліжэйшыя дачыненьні, тым больш што раней ужо былі між імі кантакты. Бывала нават так, што беларусы, калі бачылі ў сябе, у дапаможных аддзелах, здольных жмудзінскіх ваякаў, давалі ім розныя павышэньні і кіраўніцтва некаторымі ўдзеламі. Такім парадкам разьвівалася беларуска-аўкштотцка-жмудзінскае сужыцьцё.
Х
Тварэньне новага палітычнага беларускага цэнтру ў Наваградку, Міндаўг.— Змаганьне з Жмудзяй.— Сьмерць Міндаўга.— Таўцьвіл і Страйнат.— Вайшэлак.— Трайдзень.— Віцень.— Новы назоў беларускага
Аслабленьне Полацку, Смаленску і Турава выклікала нармальную патрэбу тварыць новы беларускі палітычны цэнтр, які б задзіночваў усе беларускія землі, тым больш што надыходзілі хмары з усходу ў постаці татарскіх наездаў.
Ініцыятыву ў гэтым кірунку праявіў князь Рынгаўд, або, як яго яшчэ звалі, Рынгольд (1204—1239), што княжыў у Кернаве, а па паходжаньню, паводле некаторых вестак Васкрэсенскага летапісу, быў быццам з роду полацкіх князёў, што перасяліліся на Жмудзь. Ён стварыў сабе цэнтр у Наваградку, які быў часткай Полацкага княства і паступова падпарадкоўваў сабе штораз большыя прасторы. Далёка больш энэргічна праводзіў гэтую працу вельмі здольны ягоны сын Міндаўг (1239—1263). Міндаўг хоць меў многа розных перашкодаў, аднак далучыў да Наваградзкага княства Ваўкавыск, Зьдзітава, Слонім, княствы: Гарадзенскае, Гарадзецкае і Віленскае. У 1253 годзе за згодай папы рымскага Інакента IV Міндаўг каранаваўся за караля. Крыху пазьней ён далучыў да Наваградзкага цэнтру Падляшша (Берасьцейскую і Мельніцкую землі), а таксама дамогся прызнаньня свайго асяродку ад Полаччыны, дзе якраз вымярла старая дынастыя Усяславічаў і дзе ён пасадзіў сваіх сваякоў на княжых пасадах. Пасьля Полаччыны Міндаўгу ўдалося падпарадкаваць Наваградзкаму цэнтру некаторыя мясцовасьці Віцебскага і Смаленскага княстваў.
Каб мець уплыў на Тураў, Пінск і Валынь і каб зьбліжыць іх да сябе, Міндаўг выдаў сваю дачку замуж за князя гэных земляў Шварно. Далей Міндаўг пачаў пашыраць сваю ўладу на Аўкштоту і Жмудзь (Жамойць) — сучасную Літву, ці лепш Летуву, што займала абшар між Вяльляёй і Нёманам. Аднак Жмудзь ня была задаволеная новай уладай, якая ў гаспадарсьцьвенным жыцьці ўносіла свае парадкі, свае правы, звычаі і мову. Дзеля таго на Жмудзі паўстаў бунт супроць Міндаўга і новага беларускага гаспадарства. Наколькі бунт быў моцны, сьведчыць факт, што ў часе супакойваньня яго ў 1263 годзе загінуў сам князь Міндаўг.
Пасьля сьмерці Міндаўга змаганьне яшчэ больш разгарнулася. У вабароне Беларускага гаспадарства выступіў полацкі князь Таўцьвіл, а на чале Жмудзінаў стаяў князь Страйнат. Ён забіў Таўцьвіла і пашыраў сваю ўладу. Але пазыцыю Таўцьвіла хутка заняў старшы сын Міндаўга-Вайійэлак, які на чале наваградзка-ваўкавыскіх вайсковых аддзелаў здушыў паўстаньне ў Жмудзі ды канчальна заснаваў трывалы фундамэнт для разьвіцьця беларускае гаспадарсьцьвеннасьці, бо за ягоных часоў навязаны былі ўжо моцныя сувязі Наваградзкага княства з княствамі Полацкім, Менскім і Тураўска-Пінскім. Непадпарадкаваныя цалкам Наваградку былі Смаленшчына, Ноўгарад-Северскі і Чарнігаўшчына. Такім чынам, Вайшэлак у гісторыі Беларусі адыйграў вельмі важную ролю, хоць княжыў нядоўга, бо ўсяго ад 1264 да 1265 г. Вайшэлак, будучы з натуры чалавекам рэлігійным, супакоіўшы Аўкштоту і Жмудзь, добраахвотна зрокся вялікакняскай годнасьці на карысьць свайго швагра Шварно і пайшоў у манастыр, які сам заснаваў над Нёманам, недалёка ад сёньняшняй вёскі Ляўрышава ў Наваградчыне. Шварно таксама доўга ня княжыў, бо хутка памёр (у 1268 годзе). Тады ізноў вярнуўся Вайшэлак. Пасьля-ж ягойае сьмерці ў 1269 г. узнавіліся сваркі малых князькоў і трывалі да 1271 г., пакуль уладу ўзяў князь Трайдзень. Ён таксама бараніў княства ад чужацкіх наступаў і загінуў у баі ў 1282 годзе. Наступнікам Трайдзеня быў Лютавэр, а ад 1295 году да 1316 году беларускім гаспадарствам кіраваў Віцень.
Новаствораны
I яно запраўды такім было. Праўда, беларусы сілай супакоілі бунт на Жмудзі і Аўкштоце, аднак жыхарства тамашняе мела шырокую свабоду. Доказам ёсьць хоць-бы і тое, што хоць уладу мелі ў сваіх руках беларусы, якія ` ад 988 году былі ўжо хрысьціянамі, а таксама не зважаючы на тое, што хрысьціянамі ва ўсходнім праваслаўным абрадзе былі вялікія князі, жмудзінаў і аўкштотцаў ніхто ня прымушаў сілай пакідаць паганства і прыймаць хрысьціянства.
XI
Гедымін.— Пераносіны беларускага палітычнага цэнтру ў Вільню і задзіночаньне каля яго ўсіх беларускіх земляў.— Альгерд.— Вайна з татарамі.— Першыя сутычкі з Масквой і Польшчай.— Беларушчына пры дварох князёў Вялікага Княства Літоўскага.
Наступнікам Віценя быў Гедымін. Аб ягоным радаводзе ў сьпіску летапісаў пагодзінскага збору № 1404 гэтак сказана: «У Вялікага князя Володзімера Святославіча другой сын Изяслав, у Изяслава сын Брачислав, у Брачислава сын Всеслав, у Всеслава сын Борис, у Бориса сын Рогвалод, у Рогвалода сын Ростислав, у Ростислава сын Давид, у Давида сын Вил, его же люди волком звали; у Вила сын Троян, у Трояна Виден, у Виденя сын Гедимин».
З гэтага відаць, што Гедымін паходзіў з роду крывіцкіх, полацкіх князёў. Некаторыя дасьледчыкі цьвердзяць, што ён і ягоныя наступнікі былі крывіцка-балцкага паходжаньня, ці, гаворачы сучаснай тэрміналёгіяй, беларуска-летувіскага, што таксама зусім праўдападобна, бо беларускія (крывіцкія) князі жаніліся з летувіскімі, а летувіскія з беларускімі князёўнамі.
Гедымін быў чалавекам разумным, справядлівым і дзейным. За час свайго княжаньня ад 1316 да 1341 г. ён зрабіў багата добрага для беларускага гаспадарства, званага Вялікім Княствам Літоўскім, або проста Літвой. Гедымін далей вёў задзіночваньне беларускіх земляў, прычым цэнтрам гаспадаркі зрабіў ён горад Вільню, які больш гэтаму адпавядаў, чымся Наваградак, бо стаяў над ракой Вяльлёй, што дагоднай была для камунікацыі і пры якой можна было лепш умацаваць абароннае замчышча, а таксама і таму, што горад гэты быў бліжэй да мяжы між беларускімі і летувіскімі землямі і такім парадкам зьяўляўся лепшым аб'яднальным пунктам Жыхары гораду Вільні ў XIV стагодзьдзі ў большасьці былі беларусы.
Задзіночаньне земляў Гедымін праводзіў усімі спосабамі, якія толькі былі карыснымі. Так,, напрыклад, каб мацней зьвязаць Віцебскае княства з Вялікім Княствам Літоўскім, ён свайго сына Альгерда ў 1320 годзе ажаніў з дачкою Віцебскага князя Яраслава Васільлевіча, які, ня маючы сыноў, княства сваё перадаў зяцю. У 1325 годзе Гедымін заняў Берасьце і Драгічын. Поўнасьцю таксама падпарадкаваў сабе Турава-Пінскую зямлю. За гэтую зямлю давялося Гедыміну змагацца з татарам} і манголамі, што захапілі Маскоўшчыну, Украіну і хацелі яшчэ браць даніну з Тураўскай зямлі Але беларускае войска разьбіла татараў і ня пусьціла татарска-мангольскага хана далей пашыраць сваю ўладу. Каб мець уплыў на заходняга суседа Польшчу, Гедымін выдаў сваю дачку Ганну замуж за сына польскага караля Уладыслава Лакетку — Казіміра.