Бурятские народные сказки. Бытовые

Коллектив авторов

Зяа, бисяахан найман аратай басаган тааршоо. бээтэй хн хгшэн бдэхэдэ хони абаад, мнгэ абаад, бурхандаа мргэхэд баян хндээ ехэ рдэ орошоон байгаа. Баян хун хугшэниин хээд байхада: "рьёо тлэ" — гэжэ хашаа хаагаа ан. бээтэй хн хаанашье ошхо арга бээ боложо, бисяахан басагаа ргэжэ, газарын хахалхадаа уряйгаа барижа, хээрэ боргооон, ялааанда идюулэжэ, зобожо тулижа ябаа ан.

Баян хнэй бИэйе сабшахадаа, тэрэ бисяахан басагаа нюр-гандаа ргэжэ, тиижэ ажал хэжэ ябаа эн. Тэрэ басагаа тии тииээр таба наатай болгоо эн. Таба наатай болхооон хойшо баян хнэй бисяахайе бэйн хажууда уулгажа хдэл-гэжэ уугаа эн.

Тиижэ ябажа ябахадан, эсэгэн эбшэн болоод хэш ан.

Эсэгэйн хээд байхада тэрэ басагайн хайрлан бээ уряй хойноо зараа ан. Найматай болоод байхадаа тугал бурууы хаража, ой тайгаар ябаа ан. Нажарай хурада зобожо тулижа, баядта муушалуулжа, баабайяа рэ тлэхэм гэжэ тиижэ хйтэ нойтон болошоод, арбан хоёртойдоо ехэ бэшэн болошоо ои.

Бео асараад злхэдэн, бн: "сжэщ эдэхкэ бээ", — гэжэ хэлээ эн. Л а мая а асараад злхэдэн: "Энэтнай ехэ мш; эбшэтэй, энэ басагаа баряад байгаа хадаа, барандаа убдэжэ, убшэндэ дарагдажа хосорхот, — гэжэ хэлээ эн. — Энэ басагаа мэнэгайр тэргэн дээр тээжэ, хаана муу айн солоомо адхажа, тэндэ абаашажа хаягты", — гэжэ хэлээ эи. Тэрэ ламаяа х-рээр баян хн уряа хойноо заража байан бэгэн хндэ: "Солоомо соо тээгээд энэ басагаа хаягты", — гэжэ хэлээ эн. Тэрэ у бээтэй бэгэн хн муу айн солоомотойе тэрэ басагайе амн-даар абаашажа, хуурган нухэн соо солоомотойе тульхижэ уна-гаагаад ябашоо пан.

Тэрэ басаган солоомо соо уужа, хурайн орходо дааража, ни болходо айжа, хэзээ хкымааби гэжэ улижа дуулажа уу-гаа ан. Халуунда халажа, нойтондо норожо байгаа ан. Тиижэ байха хирэндэ ондоо айлда нэгэ ншэн рэн хбн баядта хлэншэ ябажа, нэгэ утархай арайн амаралта абажа, айл тииргэндэ ошохом гэжэ, тала хээрээр талим сагаан хуан соогуур ябажа ябхадан, нэгэ ная хрээн убэгэн хорбиёо баряад, унаан хуан дээрэ тамхяа татажа уугаа ан. Т^рэ хубун бэгэни хажууда ошожо:

— Сайн, бэгэн! — гэжэ дуугараа ан. Тэрэ убэгэнинн:

— Хаанааа ябаан хбмши? — гэжэ ураа ан. Тэрэ хбниин хэлэбэ:

— Эхэ эсэгэ бээм. Энэ баян хндэ адууаниин хаража ябаиимад, энэ утархай ар соо амаралта абаад, гараан

трээн айлдаа ошохоёо ябаа имби. Тиигээд тэрэ бэгэн хэлэнэ:

— Ехэ золтой хн аадла, золоо олоо бээ ябанаш. Энэ харгыяараан залан ябаарайш. Адхаан нэгэ солоомо соо нэгэ басаган ууха, тэрэ басага абажа аргалуулаа хадаш, эдэхкэ, ехэ золтой басаган, — гэбэ. — Эдэгэбэл, байсандаа уугаад, ха-ранхы 'ни газаа гархада, танай зуун боориин оройдо азарга сагаан хупани узуурта ехэ алтан байха. Тэрээни хэншье олохо бэйма. Тэрэ аргалапан басагантаяа гэрлээд, тиимэ золиин тэндэ байха.

Тэрэ хбн тэрэ бэгэндэ ехэ баяртай болжо, субса хар-гыяаран ябана даа. Яба ябааар одирээд, ехэ амархай хуур-гана соо солоомо муу аймайи адхаан газарта бисяахан наряй хубниидли юума уйлана. Тэрэ хбн тэрээни дуулаад, байжа байгаад шагнана. Уйлапан тээшэ айлахаар шэртэжэ байжа хараад ошобо. Ошоходон, хубсаа хунаршье убэй,* муу айя-маар оройлдоод, арбан хоёртой басаган нюдэнээн уа гархаяа болишхоод, дуу гаража пууна. Тэрэ. хубн угаа ехээр хайр-лажа, тэрэ басагаа солоомон соооон гаргажа, солоомо суу-рын арлигажа, газаагууран мдэжэ байан хубсааар оройжо, ябахаяа болишинимайи ргэжэ ерэнэ.

Баабайн бариан тур шабаагар юушье убээ, газаа досоон юуншье бээ, тээршииима лтэршиинма байна. Тур — соон уухашье уудалшье бээ. Муу айн ногоо гтээжэ, тэрэ баса-'

гаа гурьяа

булан соо хэбтлнэ. ндэрээн андараан шабаа-гараа дайдын харшн юугээр бгэлжэ альси орохо бэйеэр, лил тинргэнээр орожо, 'тэрэ басагандаа идеэлхэ уухымайи бэ-дэрнз. Табан хоногой дотор соо уашье уугаа убээ, бутаруухай хнлеэмэшье убээ. Тэрэ хубуун шадажа, уа саа оложо, хи-леэ. мэ оложо тэрэ басагаа идеэллэнэ. Тэрэ басаган бисяаха деэлхэээн хойшо хушэ орожо, солоо орожо, тэрэ хубуундээ ерьёо ябаан тулиаиаа хэлэбэ. Тэрэ хбн айл "пнгршв дээгр юума- ургална, аргалхаяа хун биимии, убэймии гэжэ.

Тиижэ ябажа ябахадан ондоо айлда ехэ ургаартай хун, хуу аргалдаг хун айл тииргэндэ ехэ муу эбшэйн аргалжа байна гэхые дуулаеа. Тэрэ хбн тэрээниие дуулахааа хойшо тэрэ аргалдаг хундээ ошожо золголдобо. Золголдоод:

— Тиимэ убшэн байна, тэрээни аргалхыш? — гэжэ ураба: Тиихэдэн тэрэ аргалдаг хниин:

— Асаржа узлыштаа, — гэнэ.

Тэрэ хубуун тиимэ айн хн гэжэ дуулаад, муу тур соогоо хэбтээн басагандаа гйжэ ерэнэ. Ерээд, тэрэ басагандаа хэлэбэ: "Би шамайе ургэжэ абаашахам".

Тэрэ басагаа рьёо хубсааар хубсалуулжа, нюргандаа ургэлжэ, оидоо айлда гараба. Ондоо айлда гаража, тэрээндээ хурэжэ, аргалдаг хундээ узуулхэдэн: "Энэ хоёр арайн дотор соо энээниишни юушье убээ эдэгээхэб" — гэжэ хэдэбэ.

Тэрэ басагаа аргалдаг хундэ о'рсижо, идьхэ уухымайе бэдэржэ, баяшуул ноёшуули уряй хойно худЭлжэ, пуни удэр убээ хуйтэндэ хулдэжэ, нойтондо норожо, идьхэ идеэ, хубсапа басагандаа удэр бури асаржа угэжэ байна. Аргалапан хундээ мунгэ алта угэнэ. Аргалапан хуниин тэрээниин абажа угэбэбой: "Нээгуурээн энэ басагаа хубсалуула", — гэжэ ршиин угэбэ. Гурбан лзрайн дотор соо тэрэ басаганай эбшэн убээ болжо, хул дээрээ гэшхэжэ, хуни адли хун болобо.

Тэрэ ургаарта хундэ ехэ мргэжэ шргэжэ, тэрэ хубуун муухан тур соогоо ерэбэ даа. Тэрэ муухан тураяа заажа, турайндли болгожо, муу аймааран унталга хэжэ, идьхэ уухымайе айл тииргэнээн гульдхажа, идеэлэжэ уугаа ан. Тиижэ байхадаа харанхы ни хоюуландаа газаа гархадан, зуун уряй-да хада дээрэ юума ялаганажа харагдана. "Энэ юун бай-хым?" — гэжэ хубуун басаган хоёр хтэрэлдд гараа пан.

Азарга сагаан хуани уз^урта толгойн шинээн алтан ялаганажа байгаа паи. Тэрэ алтайе абажа, тэбэржэ гэртээ ерэжэ, тэрэ алтаараа юума абажа, идеэтэй хубсаатай боложо, адуу-тай болоо он.

Адууниин удужэ, пайн ажалтай болоод байхадан, хаяан баян хун эдтэ одиробо. Одирходон, тэрэ басаган хэлэн х-рэн байгаа паи:

— хээн басагантанай амида болжо, ажал хэжэ шамапаа дутахаяа болибобди, — гэнэ.

Тэрэ баяи хун тэрэ басаган да мргэжэ шургажа:

264

— Намда муу б хыш! Уряйнси баабайнш, р хээйиш

анахалби.

Гэртээ бусажа, лама бндын тэрнэээ хойшо айдаг болжо, тэрэ басаганай хуряаха болоон хбуииин айлдаа ехэ ноён болжо, айл тииргэнэй муу муухай хээшэни хойшхолон бээ

болгожо, амитании эрдэмтэй, ургаартай болгржо, хгшэниин эхэнэр амитани ургажа, ажалиин тргээр шангаар дамж/v

лажа байна.

51. ТАЙШАА ГЭЭТЭИ ХН ХОЁР

Нэтэ гээтэй хн тайшаатай худа орол-сохо анаатай.

— Тайшаае басагаар бэри хэз аа яаха гээшэб? — гэжэ угээтэй убгэн хугшэн ураба.