Где, когда и как родился мугам
Шрифт:
Mhz gil yazilarina salinan t"urk acari mugamin harada, niy, nec, n vaxt yarandigi v baslicasi, kim trfindn yaradildigi fenomenlrin cavab tapmaga imkan verir.
Mugam adli m"oc"uzni dinldikc, onun k"oklrini arasdirdiqca, s"uurun drinliklrindn ilkin qopan – Ndn yaranib mugam? suali il el s"uurun nginliklrini d d"oyclyirsn. V tapdigin cavablar snd m"uvqqti d olsa, tskinlik yaradir bir n"ov: “Haradan baslayir torpagin piciltisi, "ummanlarin gurultusu, yarpaqlarin xisiltisi, g"oylrin s"ums"ur"uk (N"uvdi lhcsi) simsk nriltisi, ulduzlarin syrismsi? Mugamin drin k"oklrini qaziyib "uz cixarmaq bu suallara cavab tapmaq qdr ctin olub hmis. C"unki k"ok"um"uz"u bilmmisik. Amma mixi yazilarini onlarin "oz dilind, yni "oz dilimizd oxuya bilsydik, avropalilarin bu sahdki uydurmalarina uymayib, cdadlarimizin yazilari vasitsil onlarla "oz dillrind – biz miras qoyduqlari dogma t"urk dilimizd danisib tmasa gir bilsydik, bzi “mugam syyarlrinin” hansi mnblrdn “konstruksiya olunduqlari” v sasi, mugamin b"ut"ovl"ukd n vaxt v kim trfindn yaradilidgi sualina da coxdan cavab tapa bilrdik. Bu d"unyvi xzinnin, tbit m"oc"uzsinin, smsin bir zrrciyinin d sirrini aca bilrdik. G"uns qasirgalarinda, simsk caxmalarinda, g"oy gurultusunda, yerin tkini oynadan zlzl caxnasmalarinda, vulkan p"usk"urmlrind tapa bilrdik onu. G"orcyiniz kimi, indi o sirrlr daha acilmada…
“Mugam qalaktikalari” arasindaki msafd tkc zncirin halqalari bir-birin calanir. Lakin onlarin skli, mzmunu, funksiyasi, konstitusiyasi cox c"uzi dyisir. B"urclrin formasi kimi.
Inaniram ki, indi oxunan simayi sms 7 min il "onc oxunan simayi smsdn blk n az, n artiq idi. Mugamin yaxsi mnada konservativliyi d el bunda "oz"un"u n"umayis etdirir. O da, ahngdar t"urk dilinin "oz"u kimi yaxsi mnada konservativdir. "Uc min, htta alti min il bundan vvlki Babilan, Luristan, Txti Cmsid, Mugan, Iribunye (Irvan) v Naxcivanda askar edilmis t"urk dilindki mtnlri anlamaq o qdr d zor tlb etmyn kimi, G"uns qasirgalarini "oz"und ks etdirn simayi smsi d basa d"usmk ctin deyil. Hec kim ona struktur v metrik dyisikliklr etmy icaz verilmir. Tizlrd [2] (zngullrd), enib qalxmalarda, ss tembrinin secimind ifaciya srbstlik verils d. gr yeddi min ilin arxasindan biz glib catmis mugam m"oc"uzsini esitmk istyirsinizs, buyurun 19-cu srd vala yazilmis Cabbar Qaryagdi oglunun ifasinda simayi smsi dinlyin. Min illrin soragini esidcksiniz u sirrli ifada. Simayi Sms hmn simayi smsdir. V o zaman suallar "oz-"oz"un bas qaldiracaq:
2
Tiz – zngul, ssin n y"uksk tonu; asagida sirrlri acilmis mtnd g"orcyimiz kimi, dilimizd isldilmis n ilkin musiqi terminidir.
Haradan glir bu ss? Hansi qrinlr, y"uz illr, min illrdn bas alib glmkddir bu nfs? Blk bu avaz, bu qiyam "oz k"ok"un"u kahksanli tariximiz yazilmis, ancaq xbrimiz olmayan Ata Yurdumuz Babilandan alir? G"uns smasinda fazalarla bas vern partlayislarin ksi deyilmi bu caxnasmalar, bu yangili partlayislar?
Mixi Yazili mtnlr "uzrind son 22 illik grgin arasdirmalar s"ubut edir ki, onlarin dili t"urk dilidir. Musiqi kainatinin bizim G"uns sisteminin d daxil oldugu “Saman yolunda” "U.Hacibyli tyinatina g"or 7 (Rast, Sur, Segah, S"ustr, Cahargah, Bayati Siraz, Humayun); d"ovr"un"un g"orkmli elm, incsnt v dbiyyat tdqiqatcisi olmus, doguldugu Susada ilk df dbiyyat v xanndlr cmiyytlri yaratmis, 20 kitab m"ullifi, nasir Mir M"ohs"un Nvvab (1863–1918) m"usahidsin g"or is 12 (Rast, Ussaq, Buslik, H"useyni, Isfahani, Zngul, Rhavi, Buzurq, Iraq, Sadhiz, Nva, Hicaz) Mugam qalaktikasi m"ovcuddur. Qdim yazili d"unyamizin arasdirmalarinin nticlri s"ubut edir ki, Musiqi kainatinda onlari yaradanlar mixi sistemli yazini gtirmis ulu cdadlarimizdir. Hm mixi yazilarinin, hm d mugamin ilkin vtni is Babilandir. Tmiz t"urk s"ozlrindn yaranib qdim "olkmizin adi: Bab – babanin ixtisarlasmis formasi, Il – el, xalq v An – "olk, mkan – Baba xalqin mkani, yni Ataerkil (Patriarx) xalqin "olksi. Mhz patriarx xalqin yaratdigi mixi, yaxud civi, yaxud gil yazilara salinan T"urk acari cox sirli mtlblri "uz cixartdigi kimi, “Mugamin da haradan, nec v n vaxtdan baslandigi, baslicasi, kimin oldugu” fenomenlrin d cavab tapmaga imkan verir.
Eradan n azi d"ord min il qabaq insa edilmis v Ziqqurat adlandirilan mbdlrin qaliqlarina indiki Irakda rast glinir. Onlarin n b"oy"uy"u Babilin ilkin paytaxti olmus Ur-Nammu adli shrd tqribn alti min il "onc ucaldilmisdir.
Ilk esidimd qulaqlar "uc"un qrib sslnn Ziqqurat, slind, Azrbaycan t"urkcsincdir:
Ciqqur v ya Ciqqir v At s"ozlrindn yaranib. Yni Ss at, Ss cixar. Azrbaycan mnsli T"urkiy professoru Seyfettin Altayli "oz"un"un ”Azerbaycan T"urkcesi S"ozl"uy"u” (Istanbul, 1994) kitabinda “ciqqirin” ss demk oldugunu yazir. Hamimiza bllidir ki, bizd “Ciqqirini – ” v ya “Cinqirni cixarma!” ifadsi var v sasn usaq kirimdn aglayan zaman valideynlr trfindn islnir
CIQQUR AT MBDI TKC YERDKI INSANLA ONUN ALLAHI
ARASINDA K"ORP"U DEYILDI. O HM D MUGAM MBDI IDI.
Bizim ulu cdadlar da, onlarin sonraki nsillri d, q"udsal saydiqlari bu k"orp"un"u TARIN, UDUN, SAZIN, CAMIN, ZILIN (Zurnanin), yqin QAVAL v KAMANIN da m"usaiyti il ifa olunan mugam sdalari altinda kecirdilr. Xyaln Allahin rsi-lasina y"ukslirdilr. Bununla aciq n"ukbbr (g"oylr) qarsisinda g"unahlarini yuyur, tmizlnir, mnn paklanirdilar. Daxiln rahatlanaraq sabaha yeni ruh, yeni sbr, yeni mna dolu "ulviyytl g"oz acirdilar…
Ciqqir At Ss at demkdir. Guya akkadcadan “H"und"urd tikiln” kimi trc"um olunan mbd ona g"or bel adlanirdi ki, onu insanlarin g"oylr dua g"ondrcyi m"uqdds ocagi kimi insa edirdilr. Sadc mixi isarlrd biz mxsus sslr yer olmadigindan, mbdin adini Ziqqurat oxuyub, ona da bir thr dediyim anlami vermy calisirlar. Mhz hmin mbdin divarinda qtranlanmis x"ususi taxcadan tapilan mixi yazili silindr biz Ussaq ("Ussaq kimi d yazilir) mugami bard yazili mlumati catdirir. Demli, mbddn hl minillr "onc d mugam oxunurdu, Ciqqur At mbdinin yaranmasina tkan verirdi. Yegipet piramidalarinin, Kir v Lenin mavzoleylrinin memarliq "usl"ubuna tkan vermis unutdugumuz bu Mbd hllikilk sdasini Cabbar minin ifas inda esitdiyimiz mugam sntinin drin k"oklrini indiy qdr "oz"ul"und qoruyub saxlayb.
Xalq yazicisi Anar "oz"un"un thtls"uur yaddasi il sanki Ciqqur Ata isar edir:
“Mugamat Srqin, Cnubun smasi, mhz inci-inci ulduzlarla s"uslnmis Dogu-G"uney asimani altinda ifa olunmaq "uc"un naqil edilmisdir”.
Xalq artisti libaba Mmmdov is “Mugamat bizim xalqa Allah vergisidir” deyir.
Hr ikisi n b"oy"uk tarixi hqiqti s"oylyir. “Naqil edilmisdir” v “Allah vergisidir” ifadlri b"oy"uk bir tarixi Hqiqtin inikasidir. Onlari tsdiqlyrk biz d deyirik ki,
Mugamat xalqin tbit m"oc"uzlrin v onlari t"ordn q"uvvlr, hmcinin tkc "oz nslini deyil, b"ut"ov cmiyyti, yni, hm d bir qandan olmayan n m"uxtlif tayfa konqlemeratlarini da daltl idar etmis zadgan (elit) t"urk nsillrin itihiaf olunmus himnidir. Bu himn vasitsil o (cdad), Rbb; Sms-Sms, yni G"uns; Od allahi Ahuraya; Simsk, ildirim, daguna (dagitma) allahi Mrduka, Bahar, urzu v sevgi ilahsi Istr "oz mhbbtini izhar edirdi. Mhz hmin mbdin tavanindan ks-sdayla ulularimiz mugam "ust"und g"oylr ss atiblar, allaha dua-san g"ondriblr, ona l"utfi-krm ediblr. O, insanin b"ut"un varligi il pakliga can atiminin bu hyati zrurtindn, cmiyytin d"urri yoldaki axtarislarinin vacibliyindn, xalqin g"oylr qovusmaqla arzusuna catmaq hsrtindn, onu hatlmis Tbitd m"utlq bas vern obyektiv realliqlari v transformasiyalari drk etmsindn yaranib.
Mugam cdad tfkk"ur"un"un Tbit fonunda bas vern tbii tkam"ul"un"un mhsuludur.
Onu hat edn m"uhitin musiqi dili il ifad trzidir.
Mhz buna g"or d u avaz, u ss Tbitin hr gussind yarana bilmir. Tbit hadislrinin inikasi olan mugam "oz"u bzn Inanca cevrilirdi. Ulularimizin “Narahat etdiyimiz "uc"un kec g"unahimizdan, Ya Rbb, Ya Bari, Ulu Yaradan! dey-dey, Allah qapisin ehtiyatla, xof icind calmagin min illik nnsi azaciq modifikasiyalara vardirilsa da, bu g"un kimi b"ut"un konfessiya v dinlrd saxlanilib, yasayir, faliyyt g"ostrir. Insan insandi, “D"unya g"or-g"ot"ur d"unaysi…”
Asagida sklini verdiyimiz v "ust"undki mixi yazilarinin sirrini acdigimiz silindr dediklrimiz s"ubutdur. Silindrd hr biri 25 stir olan ayri-ayri m"ovzuda iki mtn qazilmisdir. O m"uasir d"ovrd tikiln tarix qovusacaq binalarin "oz"ul"und gizldiln v glcy informasiya "ot"urn kapsul funskiyasini dasiyib. Tam acmadigimiz, ancaq mgzini "umumn anladigimiz I mtnin stirlrindn bel blli olur ki, yazi, Ciqqir At mbdini hansi ild tikmk barddir. Mtnd illrin tbii x"ususiyytlri zodiaklara g"or sadalanaraq qeyd edilir ki, mbdin hansi ild tikilmsi vacib srtdir ki, o bdilik qala bilsin. Onun sirrlrini tam oxuya bilmdiyimiz "uc"un, hllik cap elmirik.