Где, когда и как родился мугам
Шрифт:
II mtn xalqin mbd m"uracitidir. Onun mixi isarlrdn oxunmus hecalari da, 6000 illik m"ovcudlugu d"ovr"und Ilk df! olaraq stirlrin dqiq acilmis sirrlri d "oz ksini b"ut"un tamligi il asagida tapib. Yazi d"ord df usaq (ussaq) adi ckir.
Ussaqla brabr, digr mixi yazili mnblrdn biz hllik Mahurun, Rahin,Rastin,Dagina (Dagila – Heyrati) v Dem"uzi (Segah) adlarinin da varligini tsdiqlyn yazili faktlar askar etmisik. Son iki mugamin tbitini ks etdirn qisa mlumatdan basqa, qalanlari bard tss"uf ki, digr informasiyaya rast glmmisik. Bu mnada insan d"us"uncsini heyrtd qoya bilck, ilk baxis da tzadli g"or"unn vacib bir amil toxunmaq istrdik. Bu, uzun tkam"ul tarixind hansisa kataklizm zminind "oz kahksanli tarixini unutmus, ancaq “sumerlr bizik” deyn xalqimin tam amneziyaya varmasi fonunda bel, mugamin adlarini v g"or"un"ur "ozlrini d nec varsa elc, oldugu kimi bu g"un qdr qoruyub saxlamasi amilidir.
BU SKILLRD, DEYRDIM, MUGAMATIN YARANMASI, FORMALASMASI V B"UT"UN SRQD POPULYARLASMASI YOLUNDA B"OY"UK ROL OYNAMIS ZIQQURAT (CIQQUR AT) MBDININ
ALT HISSSI REKONSTRUKSIYADAN SONRA G"OSTRILIR.
Asagiaki skildn g"or"und"uy"u kimi, yazilana g"or vaxtil Sinbel daginin "ust"und insa edilmis mbdin tqribn 4–5 mrtbsini brpa etmk m"umk"un olub. Cox qribdir ki, Sinbel daginin adina – yazisinin sirrlrini acdigimiz prizmada da rast glinir.
D"unya turistlrini d"unyanin n ilkin azman Mbdin aparan topraq tacyolunun (sose) agaran qosa cigirlari, qdim Mugam Mbdin uzanan iki Azrbaycanin qosa qollarinin simvolu deyil, bs ndir?
Mbdlr qarsisinda asilmis dairvi mis sindanlar, daha dogrusu, mcmeyilr xalqi mugam fonunda keciriln ibadt sslyn carcilar idi.
Sklin "ust"undki “Sumerian Drum with figure of Ea” – “Ea fonunda Sumer nagarasi” s"ozlri dediklrimizi tsdiq edir. Ea guya ikinci Ziqqurat mbdi olub.
Azrbaycanin cox mshur v az taninan mugam ustalarinin n d"unyasini dyismislrinin, n d bizi sslri, hvslri, nfslri il d"us"und"urnlrin coxunun blk d bu mbd bard mlumati yoxdur. Onun adini bel esitmynlri v htta esitmk istmynlri d tapilar hl. Bel (gil yazi s"oz"ud"ur – bla, flakt) burasindadir ki, coxu Mugam kimi ilahi bir snt n"umunsinin d rbdn, farsdan, fqandan gldiyi qnatinddir. Bu bizim acizliyimizin, zayilliyimizin, zlilliyimizin lamtidir. Coxu bu sahnin m"utxssislri v professorlari kimi drs dediklri mugam mbdlrind (orta musiqi mktblri, kollec v universitetlr) glck nsillrimizin s"uurlarina bu yersiz, frsiz, ciliz, infeskiya virusu kimi u an yayilan ideyani inyeksiya etmkl msguldur. Bu kitab da bel qalin, h"und"ur sddlri yixib dagitmaq mqsdil yazilib. slind alti min il vvl insa edilmis mbd "oz adini bel mugamdan alib. Ciqqur At dedikd, uzaq babalar allaha ss ver, "un at, allaha ssln deyirdilr, bu ilhai ssi mugam notlarinda g"oylr "unvanlayirdilar.
Yuxarida dediyimiz kimi, “Yegipet piramidalarinin, b"ut"un digr ziqquratlarin, Kir v Lenin mavzoleylrinin memarliq "usl"ubuna tkan vermis” unutdugumuz mbdimizi "oz"um"uz nec dogmalasdirmaq olar?” Mixi yazilar kimi, o da indiy qdr biz yad olub. Bu sddi asmaq v xalqi ona "oz dogma abidsi kimi tblig etmk "uc"un onun barsind bel genis danismali olduq.
“Ciqurr At`dan da qabaq baslayan mugam sntimizin nec mlum, mshur n"umayndsi olub, g"orsn?” suali da tapilan faktlar fonunda yeni yangi, yеni qaygi kimi tdqiqatci fikrini "oz"un clb etmy bilmir. Bir anliga xyal edk ki, biz lap el Baki Mugam mbdind sntcilrimizdn bir nec d"uhasina qoyulmus b"ustlrl yanasi, divarda b"ut"un ifacilarimizin adlarini bdilsdirmk istyirik. V slind bunu etmliyik. Bizd coxlarimi hansi sntkarlarimiz var olub nsnsini tam n"umayis etdir bilir? Cavab birmnalidir, Yox. Hollivudda k"uc skisin d"osnn v d"unyaya tblig ediln incsnt ulduzlarinin besg"usli ulduz icrisind hkk edilmis adlari kimi, biz d Beynlxalq Mugam mbdind ifacilarimizin hamisnin adini qizil su il ya divara qazimaliyiq, ya da mbd trafindaki yasilliqda – yerdc mrmr l"ovhlrd hkk etmliyik. S"ubhsiz bizd eradan vvlki adlari brpa etmk m"umk"un deyil. Lakin hec olmasa onlarin sayini bilmk olarmi? lbtt, tqribi olacaq sayi hesablamaq ctin deyil. Bizim "uc"un ucu guya Cabbar Qaryagdidan baslayan, yni ilk sdasini Cabbar minin ifasinda esitdiyimiz bu ulu sntin drin k"oklri inanilmayacaq qdr drindir. Onun k"oklri qaliqlari indi d duran Ciqqur At mbdindn su icir. Tqribi hesablamalar g"ostrir ki, yalniz son 200 ilin, yni 10 nslin yetirmlrinin tam siyahisi 50 azman sntcidn ibartdir. Bu s"urtl rsy glmni ortaq g"ot"ursk, yni 10 nsil deyk, 50 mshur sntci yetiribs, hl mbddn qabaq da m"ovcud olmus – 7 min illik mugam tarixind, yni d"unyasini dyismis tqribn 350 nslimizin yetirmis oldugu n mshur ifacilarin sayini tapmaq zor tlb etmir. 10 nsild – 50 sntcidirs, 350 nsild X sntci olmalidir. Adic tnasib hesablamasi g"ostrir ki, biz tqribn 1750! mugam sntcisinin adini brpa etmliyik ki, Baki Beynlxalq Mugam Mbdinin ic divarlarini v ya c"ol"un"u onlarin qizil suya ckilmis adlari, m"umk"un olduqda is skillri il bzyk.
Dediyim 1750 sntcinin "uc"un"un sklini tarix biz catdirib. Onlari 2016-nin sentyabrinda askar ed bilmisik. Bel bir m"oc"uznin ola bilcyi gerckliyin hec vaxt inanmazdim. Fqt, cdadlarimiz, sn dem, biz d"us"und"uy"um"uzdn daha cox m"udrik, uzaqg"orn olublar. Onlar barsind gil yazilarin verdiyi mlumatla asagida genis skild tanis ola bilcksiniz. Indi is "ucl"uy"un "oz"u il tanis olun. Onlardan birincisi By, ikisi is Xanimdir.
SKILLRI LYAPIS-LAZURI L"OVHSIND KS EDILMIS
ADLARI NAMLUM ANTIK D"OVR"UN ILK MUGAM USTALARI
(Asagiya bax)
Asagidaki silindr (prizma), deyildiyi kimi, 1960-61-ci illrd Avropa arxeoloqlarinin Babilanin Ur-Nammu shrindki Ciqqur At mbdinin qaliqlari arasinda apardiqlari qazinti zamani ikinci mrtbnin pillkan divarinda x"ususi taxcada askar edilib. Yazi zamanlarin tsirin mruz qalmasin dey, insaatcilar silindri x"ususi qtranla (mazutla) suvanmis hmin taxcada gizldiblrmis. Bu agilli mlin saysind, unikal yazi, demk olar ki, biz b"ut"un tamligi il glib catib.
BABILIN CIQQUR AT MBDININ DIVARINDAN TAPILMIS SILINDR-KAPSUL
Bitinin, yni, bu bisirilmis sbtbnzr kapsulun sthin qazilmis yazinin sirrlrinin acilmasi "uc"un fasillrl "uc il (2001–2004) bas sindirsaq da, nticsini mqbul saymaq olar. T"urk dilinin konservativliyi fonunda bel, 6 min il "oncki Azrbaycan t"urkcsini cagdas adamin esidcyi an anlamasi o qdr d asan deyil. Ctindir deyrdim. Ona g"or d, mqald b"ut"un mtn masstabinda tkc xttlr boyu deyil, seqmentlr boyu bel, anlasilmaz leksemlrin, yni s"ozlrin m"uasir variantlarini m"otriz icind ayrica g"ostririk. Kitabin rus dilli hisssind is klmlrin rus dilindki adekvatlari ayrica l"ugtl verilir. Yazinin sirrlrinin acilmasinda qdim v m"uasir T"urk l"ugt fondlarindan gen-bol istifad olunub. Mtndki anlasilmaz s"ozlrin l"ugtlrd mnasini tapmayinca, onlara "oz"um"uzdn anlam vermkdn qti ckinmisik. Bu mtn bu yaxinlarda Nyu Yorkda rus dilind capdan cixacaq “Генезис
Silndrin sthin qazilmis gil yazili xttlr tam skild oxucuya tqdim edilir. Isarlrin altinda onlarin hecali acilislarini da (transliterasiya) dqiqliyi il vermy calismisiq ki, qdim Ana dilimizi Ana yazilarimizda "oyrnmk istynlr onlardan yani vsait kimi istifad ed bilsinlr. Bu, hm d, mixi yazilarinin mhz t"urk mxsuslugunu n"umayis etdirmk mqsdi g"ud"ur. "Uc"unc"u xtt “semantik moddelsdirm” adlandirdigimiz "usulla transkripsiyanin azrbaycan t"urkcsinc yigimi v acilisidir. Glin indi silindrin yarisini hat edn sirrlri acilmis 25 xtt baxaq:
Nbi-Naidim, t"ok sri, Babili tintir (dindir) ki,
Znnin esag (isa`f) ila sn! (Znnin (d"us"uncsin) y"ukslt [g"oylr]) sn!)
U "oz"u d
dbiyyatda oldugu kimi, desifrci d Ezida adli digr bir mbdin oldugunu idda edir.
Bizim tdqiqatlar g"ostrir ki, bizim "oz"u d s"ozlrindn olmamis Ezida, enin s"oz"undn is Eninna mbdlri dogurlar.