Где, когда и как родился мугам
Шрифт:
Yhudilr d lap bizim kimi, rblr kimi mugam oxuyurlar yhudi makami adi altinda. Tarin, kamanin, t"utyin m"usayiti il. Tamamil Azrbaycan mugaminin rngi "ust"und calinan deyk ki, el sur adlandirdiqlari mugam m"uyyn mnada rb fsilsind sslns d, k"ok eynidir. Ciqqir At mbdin Babildki yhudilr d glirdilr v "oz vtnlrin d"ond"ukd yeni "olkd esidib sevdiklri musiqi rmgani il "oz dinlyicilrini mftun edirdilr. Indi d yhudi sinaqoqlarinda Eloxim dualar makamlar "ust"und sslndirilir.
Sahidi olduq ki, mbddki silindri n qdim yazili mnb kimi qbul etsk d, o, mugam bardki informasiyasi il yegan tarixi yazili sahid deyil. Ulu cdadlarimizin sonraki, yaxud mbddn "oncki yaradiciliqlarindada musiqi altlrimizin adlarina tez-tez rast glirik. Fikir verdinizs, yuxarida yaradiciligi barsind s"ohbt acdigimiz Enlil Ism Dagan qzllrinin birnd deyir:
Du g, du g, du g ey, mn azuni n"ukur udam!
Yni, Du g, sahidi ol ki, mn n azi naxisli (sdfli) udam!
Filosof sair v astronomun bu c"ur etirafi, m"uyyn mnada tlblik illrind Bakinin “Dagli mhllsi”nd rssam qardasim Fxrddinl kiraynisin yasadigim illri xatirlatdi mn. Oranin yerli “dagli” halisi icrisind salam verdiyin sxsdn sorusanda, ms., “Necsiniz, ziz Xanim?” b"oy"uk qtiyytl verdiyi “Df kimi!” cavabi bizi tcc"ublndirmy bilmzdi. "Oz"un"u saz olan v dinlyicilrini sevindirn musiqi altin bnztmk xasiyyti, g"or"und"uy"u kimi, yazili tariximizin u basinda da adt olub.
Bir parcasini trc"um ed bildiyimiz v kontekstindn “Anasinin "ol"um"un” yazildigi blli olan Agida (Elegiya) Enlil Ism bel bir arzuyla taley, fly m"uracit edir:
Ikrip ili uturub a tari in sptiy
(qrb ili a (Ana) oturub tarini kas bir d k"oklyydi!..).
Babilandan qaldirilmis v Britaniya muzeyind saxlanilan yuxaridaki terrakot l"ovhni tdqiq edn avropali m"ullifi musiqi altini “Uzunqollu lut” adlandirir. Shv g"oz qabagindadir. Glin, h"ormtli antik tarznimizin sinsindn qdim tari bir anliga alaq. V yanina Avropa musiqi alti olub cox-cox sonralar, el Avropa m"utxssislrinin yazdiqlarina g"or qdim uddan yaranmis lutu qoyaq. M"uqayis "uc"un. Tar niy lut olmalidir ki?..
Qdim tar v bug"unk"u lut
“Tar ifacisi susali Sadiqcandan qabaq tari da kamanca kimi diz diryib caldiqlari halda, Sadiqcan alti sinsin s"oykyrk calmaga baslamisdi” ideyasi m"ovcuddur Azrbaycan dbiyyatinda. M"umk"und"ur. Min illrl farslarla eyni d"ovlt trkibnd olmus azrbaycanlilar, min il yaxin da sahliq taxtinda otursalar da, "oz tolerant, daha dogrusu, "ozgy meyl etm tbitlri il cox halda onlarin bzi nnlrin sadiq qaliblar. Ancaq g"ord"uy"un"uz kimi, t"urk k"okd tari sinsi "ust calirdi.
Indi zurnaya da yiy duranlar v bu alti “onlardan aldigimizi” iddia edib bizi burunnayanlar, prt etmk istynlr d coxdur. Amma skkiz min il (!) "oncki piktoqramda (skil yazida) ona (crcivd, sagda b"oy"ud"ulm"us formada) v ondan t"ormis mixi yazi isarlrin rast glinirs v onlardan sasi azrbaycanca (zil, solda b"oy"ud"ulm"us formasi) sslnir v desifr edilirs, onu bizim limizdn hec ks ala bilmz:
AZRBAYCAN ZILI (ZURNASI)
< image l:href="#"/>Skkiz min il "onc icad edilmis ZIL piktoqram (skil yazi) isarsi (solda) bu g"un d zil – zurna adlandirdigimiz altin ksi idi
Ulularimiz zil ssin g"or ona el ZIL d deyirdilr v Kars konservatoriyasinin professoru dostum R.Imraninin sxsi s"ohbtimizd bildirdiyin g"or, T"urkiyd ona el zil d deyirlr. Zil T"urkiy l"ugtlrind zng, qapi zngi olsa da, dialekt variantinda zurnani da ifad edir. G"or"und"uy"u kimi, musiqinin "oz"u qdr qoca olan zil t"urk"un bir sira civi isarlrinin skil yazili sasinda dururdu. B"ut"un d"unyaya da bizdn yayilirdi.
Bu da hl son deyil. Seir dilinin m"urkkbliyin g"or ehtimal ki, 6 min il onc yazib-yaratmis Enlil Ism d"ovrlrin tsad"uf edn, yuxarida artiq tanis oldugumuz sair Biknin tsvir etdiyi hadis, bu g"un T"urkiy camelrind Mevlani triqtin mxsus drvislrin rituallarini xatirladir. Mugam sdalari altinda Yerin "oz"u kimi bir ox "ust"und firlanib g"oylrdn pakliq dilyn clalddincilrin “Semavi reqsi”ni tsvir edir bir n"ov"u anun poemasi. Ilk beyt bel baslanir:
A n ziri dibale ckir Uda, kad bada,
Dimm! K"urr ana mli lateh!
Hmmdanda yazib yaratmis sair Bida Hmmdani (Bida — dyrlilik msali anlaminda tk, yegan, yalniz demkdir. Bu adi da tarimiz, udumuz kimi farsinki sayirlar bizim "oz m"utxssislrimiz; Hmmdani lqbini ana biz vermisik) "oz"un"un “Hmmdan kuku” adli seirind Arazla, K"url yanasi, saza da m"uracit edir a:
Sazu sama tudagun ki, bihama cici,
Amma tudsaq, aya tudagun ki, behama cici!
Asagida yanasi verdiyimiz skillrd terrakotta ks edilmis qdim ozan il m"uasir ozan Araz Elssin fotosu m"uqayis edilir. Onlar sanki Sair Nnnin tsvir etdiyi seir parcasinin ktan "uzr ksidir:
ANTIK NAMLUM OZAN – M"UASIR OZAN ARAZ ELSS
“Sumerdn” tapilmis v hazirda Britaniya muzeyind saxlanilan terrakot (bisirilimis gil) l"ovh "uzrind saz calan antik ozan v m"uasir mshur ozanimiz b"ut"ov vtnhavali, sevimli Araz Elss. Glin bir anliga, hr iki sntkarimizi daha yaxindan m"usahid edk.