Где, когда и как родился мугам
Шрифт:
II.1. QZL MUGAM "UC"UN YAZILIRDI [10]
Qzl 1
2. H"oll calaq (cld), qm ["u]z"ub ees, c"utc"um uraas (ugras-d"oy"us-qan-tr bat),
3. Nam, gurracu s"uum bal e! N cicusim? n itammu?
(Bu ki, srfdir firfira tk cosum, firlanim! Niy cosum (sorusursan?)
bs n yeyk (n il qidalanaq)?
4. Say c"utdym!
5. Aya, Enlil Ism Dagan, n nam (nec d srfdi) sipa qal,
amma munes umma (mrhmt umma) ulsan h[l]ak e…
Xisci gls, c"u[t]d biyim!
6…Enm gl, z"u[l]m a diri, qani, namsu qul[u] ul (ol),
7.. Diri, qazuan (qazubane-qzbl), gl suragin, [kim] s"oyt"u qanumuzu?
8.. S[n] su, ud ara kas e, gl lz (izl) uni, gin suxam,
9.. Du g, du g, du g ey, [mn] azuni n"ukur udam (Mn n azi bzkli udam)!
Qzl 2
2. Su end"um"u ki, agasa, car
(Bahar yagislari basladimi ki, mes tamtraqla car ck onu),
3. Nam, Enlil, an ki, munes umdumu, qis kimti z"u yum?
(Bu srfdir Enlil, an ki, qis mrhmt umandimi ki, adamin kimliyini sorussun?)
4. Ki, ay ugmini dagal, "ur[yan] adam, msknm"u, gr qar? ,
(Sn ey k"os tnbli, hec "uryan adama da qardan mskn olar?)
5. [Bil ki], qalaca siganu edr tsbi ta imta abad
(Bil ki, qalacaya siginmaq adami qizdirib abad edr).
6. N ibru, s[n] k"u, bas ud ul bicar duus asa bidab,
(N eybi, kas sn bas od ol, qizdir bicar dostun asib tabsiz qalanda),
7. Ism Dagandumu Enlill sagkesd baminiku?
(Ism Dagandumu ki, Enlill shr sbnmini yari b"ol"ur?)
8. Uru ki, nitekim, g cusa, igi [iy tk] nimsi qal!
(Nyin varsa ver, el dediym kimi, cus glib iy tki firlanan qal (durmadan isl)!
Qzl 3
1. Aya Enlil, k"urd"ur, an ki, sax e, pad aca
(Aya Enlil, bu ki, ilacdir, budaq almaz tki cick aca),
2. bcu kir ki, agacu sum uranda bara mahcu (v ya dr mhsul).
(Agsaqqal kir ki, agaci, sum zamani mqsd bara – cata – mhsul dr).
3. Sum uri esc, mn bir kal-kal alam, suluxci bir maham,
(Sum yumrularina hamar cknd, mn bir kal-kal alam, suluxcu bir mxluqam),
4. k"urs bir qlm ki, adam, nika (havayi) gedib bym?
5. Ism Dagan, qis xurmsi bzi xarabsa, say e, say c"utdym.
6. Enlil Ism Dagan, tum u ki, agaca nml"uk ala,
7. Ana-bala tkin bir hara s"ud.
(Ana balani isti s"ud"u il qidalandiran tki, toxum da agaci yerdki nm ris il qidalandirir).
8. Xisci gls, c"utd biyim.
Hr seydn vvl onu qeyd edk ki, MUSIQI s"oz"un"un "oz"u “sumerlrdn” (qdim t"urklrdn) alinmadir. Halbuki d"unya ensiklopediyalari tsdiq edir ki, s"oz "oz k"ok"un"u yunan dilindki мosike-dn alir. Haqlidirlar. Srtsiz, b"ut"un Avropa dillri minlrl mist s"ozlrini v sasn elmin b"ut"un sahlrinin, x"ususil, tibb v musiqi terminlrinin coxunu latin, yunan dillrindn aliblar. Avropalilardan Srq, x"ususn “sumerlr” cografi mkanca tarixn n yaxinlari da el mhz yunanlar olublar. T"urk mnsli etrusklarin is latinlilarla bir d"ovltd yasadiqlarini, bu g"unk"u italyanlilarin coxunun k"ok"und durduqlari fakti cox gizli mtlblrdn xbr verir. Ona g"or d avropalilarin musiqi terminini yunanlardan aldiqlari fikri hyati realligin ksidir. Bununla bel, mixi yazilarin yeni oxunusu biz daha drin k"okl"u mtlblrdn danisir.
Digr ulu yazarimiz Smsi dd Abi rbin onun T"ur"ukk"u (T"urk) adlandirdigi milltinin basina gtirdiyi flaktdn qzblnrk, ona "uz vermis facini bir anliga unutmaq "uc"un musiqiy v bir cam sraba m"uracit edir:
Cal m"uziim, rah caam (bir cam srab), al qm!..
Samma hurrayam (horrayam, siyigam)!
Bu kitabin elmi redaktoru prof. Rafik Imrani bu c"ur trc"umm irad turur. O qeyd edir ki, burada Rah srab kimi islnmyib. Rah mugamlarimizdan, Cam is qdim m"usiqi altlrindn birinin adidir. gr qmi g"ot"urmk "uc"un srq, x"ususil Azrbaycan sairlrinin daima sraba m"uracit nnlrini bir knara qoysaq, bu versiya da cox m"umk"und"ur. Bel olduqda, biz hm mixi yazilarda askar olunan mugamlarimiza, hm d musiqi altlrimiz birini d lav ed bilrik: Rah – mugami v Cam – musiqi alti.
O zaman stir bel trc"um edilmlidir:
Cal m"uziyim, ey Cam Rah calib da, qmlri al!.. Tamamil m"umk"und"ur.
Digr antik qadin yazarimiz Бik gil yazili poemasinda deyir:
Cikaru rest"u, Tan hakkisi (N cixari, n qaligi oldusa-hamisi acilan Dan haqqi)
Ana Mahur rqsi aradi, (Dana (Er) Mahur rqsi sifaris verdi),
Has Huri aradi, (Has – qalmaqal, huri – azadliq),
M"uzik kanni! (Qani musiqidn yogrulmus)
II.2. TARVARDISA, MUGAMVARDI, UD, SAZ, ZIL, CAMVARDISA, MUGAMOXUNURDU
Yenidn trc"um olunmus mixi yazili mtnlrind mahur v ussaq mugamlarinin adlarina rast gldiyimizdn, Azrbaycan ictimai fikrind m"ovcud olan “Mugamin rb v ya fars musiqisi n"ov"un aid edilib, onlardan iqtibas edilmsi” v yaxud onun “islamin (azanin) mhsulu olmasi” fikrinin d yanlis s"oylnildiyini csartl tsdiq ed bilrik. Bir hqiqti qeyd edk ki, yuxarida dediyimiz kimi, Ciqqur At mbdinin adi bel "oz-"ozl"uy"und mugamatin mnsini tyin v tmin edir.
Yazili dlillr saslanaraq demk olar ki, bu mbdlrd g"oylr v yaxud Nb"u Naid, Rbb, Ilaya, Bariya, Allaha dua edn qdim d"ovr insani "oz duasini ucadan, mqamla v x"ususi avazla ifa edirdi – tarin, udun, sazin, zilin, camin m"usaiyti il. Bu mnada mqam s"oz"un"un rb mxsuslugu ideyasi da pucdur. Musiqi janrinin yaradicisi ulu nsildirs, yaratdigi srin adini o hl d"unyaya glmmis "ozgdn nec ala bilrdi? Elmi dbiyyatin tsdiqin g"or rbin yasi bes min ildir. Mugam is yeddi min il "onc yaranmis tbit m"oc"uzsidir. Mbdd mqamla dua oxumalar ussaq, mahur, rast, daguna, dem"uzi, rah mugamlarinin ifasi il bas verirdi. V mugam termininin mqam s"oz"undn yarandigini deynlr, cox yqin ki, hqiqti s"oylyirlr. Blk ona g"or d, b"ut"un dinlrd allaha duanin aramla sslnmsind ulularin "oz allahlarina mqamla – mugamla m"uracitlri durur. Allah “melcesindn” (ocagindan) sonsuz g"oylr bu yolla "uztutma sonralar srqd yaranan bir sira dinlr d sirayt edirdi. Yhudi, x"ususil, rb "olklrind yasayan yhudilrin sinaqoqlarda Allaha dualari, m"uslman mscid v camelrind imam, molla v ya azancinin mugam avaziyla h"und"urdn Allaha sonsuz m"uracitlri, xristian kilslrind orqanla m"usayit olunan azman xorlarin varligi, ulularimizin Ciqqur At mbdind hyata kecirdiklri hm k"utlvi sitayislrin, hm d bayram snliklrinin azman tarixi ks-sdalaridir.