Ки?и биирдэ олорор

Данилов Софрон Петрович

– Хайа, эн баар эбиккин дуу?

Ити ыйытыыттан Соболев эмээхсиннэээр итэээ суох соуйда. Ити судургутук этиллибит тыллары эрийэ йдн ылла. Кини соуйбут уоа арыый ааан, й ылан: “Мин тоо суох буолуохтаах этибиний?” – диэн ыйытыан иккэрдигэр эмээхсинэ мэлис гынан хаалла. “Хайдах-хайдах баайыный, миигин ылыахтаахтарын уборщица кытары билэр эбит дуу? Киниэхэ тоо этиэхтэрэй? Дьон кэпсэппиттэрин истибитэ буолуо дуо?” – диэн эмиэ ыгылыйа, хараа хараара тстэ.

Киээ лэтиттэн тннргэр хараа буолан таырдьа туох дааны баарын кыайан крбт. Суолун ортолоон иэн тохтоон ииллээтэ. Кэннигэр тэйиччи соус атах тыаын ииттэ. Эр кии атаа. “Чэ сити, кини, – дии санаата Соболев. – Эмиэ батыан иэр”.

с тнн эмиэ сор бнн хонно. Утуйбакка килэччи крн, таырдьа хас тыаы-ууу барытын

ииллии сытта. Тн э ааыыта тыал тннк ыстаабанын быраан лаыгыраппытыгар адьас кута кт сыста…

Соболев аан дойду сэриитэ сааланыаыттан син элбэх быылааа тбэспитэ буолуо да, маннык кутталга сылдьыбыт кэмин йдбт. Т дааны хорсунунан аатырбатар, син быыс-хайаас булан, ол-бу быылааннартан тыыннаах тахсара. Билигин дьэ муур уукка хаайтарда быыылаах. Кыыйыан быатыгар, Саха сиригэр ыытабыт диэбиттэригэр рбтэ баара. Ол ээ-бр уйата ткэтэх дойдуга тиийэн, сэрии-айдаан уурайан, олох-дьаах оннун булан, нам-нум буолуор диэри сынньаныам диэн санаабыттааа. Онтуката хайа баарый? Ыттыы лргэр тиийдэ. Дьиинэн кини туох буруйун иин лхтээий? рэ, Колчакка кыттыбытын иин Сибииргэ сбн тутуурга-хабыырга сылдьыбыта, силиэстийэлэммитэ ээ. Уонна, билии былааска куттала суоунан ааыллан, манна лээ ыытыллыбыта. Саха сиригэр кэлэн, уаты-туора туттубакка, сыыа-халты хаампакка, лэлии сылдьар. Бу курдук лэлии сылдьыа эбитэ буолуо. Ону баара ити… Рейнгардт ткн суруга, Пепеляев бирикэээ тнэри ытыйан кэбистэ.

Бу кннэргэ Соболев баата Такыырап (кини Аргыылабы итинник ааттыыра) аны кэлбэтэр, кинилэр миигин трт умунналлар диэн этэ. Пепеляевтааы кытта сибэээ суоун, сибээстээ да сатаабатын йдтллр, ЧК-лар, баар, кинини тыытыа суох этилэр. скт Такыырап тоо сырытта диэн ыйыттахтарына, тугу эрэ куааны сааран истэинэ рэн тааарбытым диэн хоруйдуон сб. Мантан антах эрэ кэлбэтэр… Кини, баччааа диэри таараны соччо итээйбэтэх бэйэтэ, иигэр бэл таараттан крдсптэ: “Айыы тойон, чахчы баар буоллаххына, миигин умуннаттар, миигин тыыттарыма…”

Соболев аатталын халлаан да, сир да ылымматылар быыылаах. Бэис кнгэр киээ лэтиттэн нэиилэ кэлэн нухарыйан илэй-балай сытан билэр куолаа дуораыйбытыттан уукта биэрдэ.

– Эраст Константинович, т киээ.

Хос ааныгар Аргыылап муннун аннынан торум курдук хара бытыктаммыт сирэйэ ньолос гына тстэ. Соболев сонно ойон туран бу арахсыбакка тблээбит ткн таырдьа анньан кэбииэн баарда да, тоо эрэ тыла тахсыбакка, мээнэнэн крн сытта. Аргыылап таастыын олоппоско олордо уонна дьаайар быыынан эттэ:

– Тур!

Соболев с киирбэх оронугар олоро тсптн бэйэтэ да йдбкк хаалла.

– Тоо сытты?

– Тымныйан…

– Тоо бэйэин крммэккин?

– Ха… хайдах?..

– Бытыккын тоо чгэйдик хоруммаккын?

– Суох… хорунабын, – Соболев сэийэтин туппахтанна.

– ЧК-лар интэриэиргиэхтэрин баараын дуо, тоо маннык буолла диэн?

– Ыалдьан… ыалдьабын…

– Сымыйалаама! лээр ктппэккэ сылдьаын. Хата куттанан диэ. Ол кырдьык.

Соболев йгэр: “Дикарь! Азиат! Миигин, дворянины, сс кргйдр!..” – диэн ргэнэр санаа чыпчылыйыы тгэнигэр эрэ кылам гынан ааста. Кыыыран, тымтан уордаах тыллары этэрин оннугар аргыый ботугураата:

– Ойооум… тыыннарбат…

Аргыылап кини хараын батары крд:

– Чэ ткс. Мин эппиппин ыла кэллим. Буллу дуо?

– С-суох…

– Тоо?

– Ооулла илик быыылаах, – Соболев, ыйан-хайан билэ сатаабатах да буоллар, уталыта эрэ тээри хардарда.

– Сымыйа. Операция былаана бигэргэтиллибит. Былаан биир куоппуйата эиэхэ, военкомакка, кэлбит буолуохтаах. Икки хонугу биэрэбин. Онтон уатар сатаммат. йн былаан мин илиибэр киириэхтээх.

– Хайдах?!

– Эмиэ “хайдах?”! Хайдаын тобул. йд: л да тр, й киээ тиэх болдьох. Сэрии чаастарын кытта сибээи олохтооту дуо?

– Суох… Ээ… кэпсэтиэ сырыттым да, бакаа тмгэ биллибэт…

– Тиэтэй. Кн-дьыл кппэт. Умнума: йн киээ кэлиэм. Уонна ыалдьыбыта буолан кубулунума. Кырдьык ыарыйдаххына дааны сорудах эйигиттэн ууллубат. Сорудахтары толортоо, ол кэнниттэн – бааалыста. Сирэйгин-хараххын крн. Киилии бодолон. Сорудаы толорботоххуна биитэр ол-бу буолан куйбанаатаххына, бэйэиттэн бэйэ хоргутаар. Эн дааны, бииги

дааны биир тнэн тииллэ сылдьабыт. Ону йд. Сэрэтэбин! йэ диэри.

Соболев ыалдьыта барбытын кэнниттэн бтн чаас кэриэ оронугар хамнаабакка олордо. Тбт ыбыс-ыарахан, куп-куугунас, санаата туохха дааны чопчу инибэт, иирбит т кэриэтэ биир кэм ытыллаас. Лаампата, кыраыына бтэн, тордоунан буруолаан симиринээн барбытыгар дьэ йднн саба рдэ уонна хараа суох киилии балааскайдаан тиийэн, муннукка ыскаап кэтэин харбыалаан бытыылканы булан айаар танары тутта. Тыыннаах испиир уотунан салаан бэлэигэр кутулунна. Хаста да ыйырбахтаат, тыынын ыла сатаан, истиэнээ тбтн анньан турда. Оронугар кэлэн таастыын сытта. Тбт арыый дьэкэрбиккэ дылы буолла.

“Бэйи эрэ, ити аата хайдах хайдаый? – диэн, арыый ону-маны ыйдаардар кыахтанан санаан барда. – “йн”. йн ол мин кинилэр крдллэрин хантан булуохпунуй? Булбатым чахчы. Оттон оччоо? “Бэйэиттэн бэйэ хоргутаар…” Кырдьык, ити тугу да кэрэйбэт дьон. Кыылларга атыыламмыт диэхтэрэ да бтэр. Ханнык эмэ аппаа хаарынан саба тарыйан кэбииэхтэрэ. Чэ, баар, тута суох гымматахтарына дааны син биир быыаммат. Ити Такыров дикарь кэтэбилгэ сылдьара чахчы. Сибээин билээрилэр тута иликтэр быыылаах. Аыйах хонугунан харайыахтара. Оччоуна миигин эмиэ ылыахтара. “Биир тнэн тииллэ сылдьабыт”, – диир. Кырдьык, оннук. Миигин хайаан да бэйэтин кытта соон барар баайы. ЧК-а саагыбарсык тбэстэ да, бириигэбэрэ биир – буулдьа. Туох диэн эппиэттэнэн ол буулдьаттан куотуоххунуй? Такыров сылдьыбатаа, Рейнгардт суругун, Пепеляев бирикээин истибэтэим, сорудаы ылбатаым диэн дуо? Ким итээйиэй ону? Мэлдьэспити иин билиннэриэхтэрэ. Билинэ охсон, тргэнник ытылларгар рлээх буолуо. Инники биир суол эрэ баар – л. Мччргэнэ суох л. Сарсын. Сарсын буолбатаына – йн. йн буолбатаына – с хонугунан. Быыанар сир суох. Муур уук. Оо, сор!.. Ол кэриэтин… Кырдьык дааны… Танарыахсыт диэн иэстэбилгэ тбээн биитэр ЧК-лар илиилэригэр киирэн муу-сору крн лх кэриэтин… Чыпчылан тгэнигэр… Чыыбыы тардабын уонна барыта бтэр… Бу уорбаланан эккирэтиллэр, иэстэбилтэн куттанар, хаайыллары кэтээр му барыта… Ткс! Бттн! Бттн!.. Куотуохха!.. Тргэнник!.. Бэйэ илиитинэн… Бэйэ дьлнэн…”

Соболев сыттыгын анныттан браунины сулбу тардан ылла. Салалас илиитинэн сомуогун туруорда. Тымныы ыстаалы итии чабырайыгар, чыбыраччы тэбэр чабырайыгар даайда. “Бырааай, Соболев! – диэн туора кииэхэ туулаан этэргэ дылы санаан аарда. – Волга кытылыттан бу чэ муус дойдуга кэлэн лр аналлаах эбит буоллаы… Бырааай, Эрастик…”

Хараын симнэ. Смйэтин чыыбыска чугаатта. Ол кэмэ Волга снньэ ллэн ааар хонноор, аарыма дууптар быыстарыгар кинилэр имениелэрин мезониннаах п-р дьиэтэ сайыы чаылхай кн клмгэр кылбаыйан хараар субу кстн кэллэ. Итиэннэ ити кылбаар дьиэ сибэккилээх тннгнэн ийэтин эээркэй саата субу унаарыйда: “Эра-ас-ти-и-к!..” Соболев соуйан “дьик” гынна. “…ас-ти-ик!.. Кинилэри бэйэлэрин… Кини-лэ-ри-и!..” Соболев тл туппут браунина орон улаатынан муостаа лаыгыраата.

Хараын аста. Сибэккилээх тннг кытта бииргэ эээркэй куолас стэн хаалла. Чох хара тн. Мууурбут тннк биллэр-биллибэттик туртайар. Муннукка кутуйах кумааыны хачыгыратар. Ооххо таракааннар сырдьыгынааллар. Соболев сымыаын быа ыстаата: “Бу тугуй, иирэн эрэбин дуу, тугуй? Кэбис… Точка…” Кини орон улаатынан илиитин уган харбыаласта. Ол харбыалаан иэн кулгааар эмиэ истэн кэллэ: “Кинилэ-ри-и бэйэлэри-ин…” “Хайдах? – илиитигэр тбэспит бачыыка сэмнэин туппутунан тохтуу тстэ. – Хайдах? Кимнээи “кинилэри бэйэлэрин”? Кимнээи? Ах даа, кинилэри… “Кинилэри бэйэлэрин…” Бэйи-бэйи… Ах чорт!.. Хайдах хайдаый? Арай кырдьык дааны?.. Мин тоо кинилэри харыстыыбын? Урууларым дуу, оолорум дуу? Кинилэр миигин харыстыыллар дуо? Харыстаамыналар. Сстэ харыстыахтара… “Бэйэиттэн бэйэ хоргутаар. Сэрэтэбин…” Тыын тыыа харбас… Буоллун!.. Оччоо мин уорбалааынтан быыана тэбин. Кинилэргэ кмлспт, кинилэргэ булан биэрбит киини ама тоо тыытыахтарай? Хата хайгыахтара. Сп! Быаарылынна. Азиат! Дикарь! Соболевынан оонньоомо! Соболев бэйэтин сс крдр! Иэстэиэхпит диэн сааммыт буола-буолалар! Ким урут кээйэрин крхпт! Хайдах итини эрдэ йдбтх бэйэбиний? Ур-раа! Оо, маамам барахсан! Мамочкам… Таара, арааа, баар быыылаах…”