Крытыка
Шрифт:
Дык чаму ўсё ж пры такой колькасці ворагаў, пры ўласнай неўладкаванасці, не згінуў самы след гэтага люду яшчэ ў XII, яшчэ ў XV, яшчэ ў…?
Дзе корань сілы і жывучасці?
Па-першае, у высокім пачуцці справядлівасці і несправядлівасці, спрадвечна, прыродна ўласцівым гэтым
І гэта нагаварыўшы Яраславу столькі рэзкіх слоў, колькі ён ні дагэтуль, ні пасля не чуў у жыцці, прымусіўшы яго са слязамі прасіць дапамогі.
— Нашто ты асляпіў брата? "Глядзіш нам у вочы, і мы ў твае, бачыш, глядзім. А ён ужо глянуць вось гэтак, наш браце, не можа…" ("Чорны брат") Твары мір з братам сваім, Мірыся, княжа, бо мы не ідзём. Мірыся або дбай сам пра сябе… ("Апошняя просьба князя")Гэтае вось абвостранае пачуццё справядлівасці не пакідала лепшых людзей славянства і ў самыя чорныя часы. Дый лепшыя гэтыя людзі былі не таму, што былі асабліва разумныя, надзеленыя талентам, уладай і ўсім такім іншым, а таму, што яны былі справядлівыя.
Можа, таму і ўпаў першы ўдар. Можа, таму на месца хмельнага, маладога "Піра", калі продкам здавалася, што абхапілі рукамі Зямлю — і яна трэсне, скора і прыйшла бяда.
Хмель віруючай, юнай варварскай крыві скора абернецца цяжкім пахмеллем "Руян".
Як быццам можна было, нават тады, камусьці адседзецца на востраве? Як быццам спяваннем славы Батыю ("Пыл") можна ўратаваць сваю паганую душонку, калі браты твае пабітыя? Пыл — ён і ёсць пыл.
Цягнецца і цягнецца — ад верша да верша — журботная і мужная ніць беларускай і ўкраінскай, чэшскай і македонскай, славянскай гісторыі.
Бяда і рабства, і няма выйсця. Але ёсць справядлівасць і, у дадатак да яе, у самым пачатку, ледзь ці не толькі ўпартасць.
Упарта стаяць, упарта ўгрызацца каранямі ў зямлю. Прымушаюць — кланяцца ворагу, кланяцца "гаспадару", але ведаць, што гэта несправядліва, і таму ўпарта ненавідзець.
Урэшце, папросту збегчы. Зловяць — уцячы зноў.
Але хаця дзень пабыць свабодным.
А на цябе куюць кайданы. І, нібыта словамі безыменнага серба ХІV стагоддзя напісаная, з'яўляецца ў зборніку "Анафема", антыпод "Законніку Стэфана Душана".
Калі раб, пасаджаны некалі на зямлю, Стоячы ўвосень ля парожняй яшчэ ямы-рупы, Куды пасля абмалоту ссыпаецца гаспадарова збожжа, Убачыць, Як уласцелічыч Гвалціць яго каханую, Убачыць i не спiхне зненавiднага юрліўца Сваiмi рукамi ў гулкую яму — Такога паганца (вядома, з яго рукамi) — анафеме! . Чакайце,Гэта ўжо новая ступень на шляху да свабоды і абурэння. Не толькі справядлівасць, не толькі ўпартая вера ва ўцёкі, але яшчэ і разуменне, што несправядлівы закон. А адсюль і нянавісць, падфарбаваная злым сарказмам.
Пратэст "Званоў", пакуль яшчэ праз плач.
І, урэшце, пратэст зброі ("Грунвальд"). Пакуль яшчэ толькі за права славянства жыць і дыхаць. Пакуль яшчэ не супраць "сваіх", "унутраных крыжаносцаў".
Ох, які доўгі, які яшчэ доўгі-доўгі-доўгі шлях да гэтай свабоды ад "сваіх" і "чужых" уладароў (як быццам паскудства ведае розніцу рас і нацый?!), шлях да мары аб зямлі, што сплывае малаком і мёдам. І ёсць жа, ёсць яна, вось тут у нас пад нагамі ("Казакі"). Але на шляху да яе, на кожным кроку рабства і палон. Зрэдку ўжо ўдаецца вырвацца, але не часта.
І тады справядлівасць, уменне стаяць да канца на сваім, нянавісць і бязмежнае свабадалюбства ўваскрашаюць прызабытую Думку. І няхай сёй-той яшчэ ў "святой прастаце" (словы самога пакутніка) падпраўляе трэскі пад кастром Яна Гуса ды пакідае ў яго лаўжы — гэта нічога. Лозунг Гуса, лозунг чэшскага гусізму "Стой за праўду" — застанецца. Таму што славянін умее ўжо тую праўду давесці.
"Стой горда… Сёння яны запаляць з нас такі касцёр, які ім у вякі-вякоў не пагасіць".
Гэтай праўдзе будзе цяжка праламіцца праз халоднасць людскую ("Свае"), праз звычайную чалавечую любоў да свайго цёплага гнязда, якая іншы раз вядзе ў такое рабства, што лепей бы яе не было; недарэмна ж кажуць: "Ворагі Чалавеку хатнія яго".
Нічога, чалавек зразумее, нават праз глухату слёз ("Просьба"), што з тымі, з тымі, што, як сляпні, абляпляюць людскую бяду… з імі не можа быці нічога, акрамя бітвы.
Штохвілінна зрываючыся, часам на каленях, Раб, Славянін, Чалавек усё ж паўзе з прорвы ўгору, устае, зноў падае і зноў устае.
Спыняе Сонца, зрушыўшы ў вечны яе шлях Зямлю, хаця… сам сабе яшчэ баіцца прызнацца ў гэтым ("Трызненне"), хаця нават сам Розум павінен праводзіць на радзіму таемна ("Кантрабанда").
Хай сабе. Няхай няўдалая барацьба. Ён цяпер не баіцца і памерці за свабоду — памерці каралём. Хай нават і на распаленым троне.
І сягоння яшчэ Твой народ не забыўся, — ён помніць, Як на троне адзін селянін Паміраў каралём.І, урэшце, з'яўляецца прага ведання. Не ў адзінак, а паўсямесна. А разам з ёй і гуманізм. Што ж, амаль ужо цэлы Чалавек.
Нават калі яны і церпяць, бо няроўныя сілы, — будынак прыгнёту, што ўзводзяць з іхніх хат, непрыкметна — камар носу не падточыць — усё адно рвецца ў неба языкамі полымя ("Будоўля").
Гэта не азначае, што ў нас не засталося любові да роднай зямлі, калі яна ў бядзе ("Ростань"), толькі з-за таго, што ёю правяць нягодныя, прагныя рукі ("Булава"). Мы можам прадаць нават жонак, па іхняй жа просьбе, каб купіць коней, дзеля таго, каб на іх ваяваць, дзеля таго, каб на іх перамагчы тых, што нязваныя прыйшлі на нашу зямлю.
Усё ж у нас ("Чубы") адзнака вольнасці казацкай. Мы нюхнулі свабоды. А таго, хто яе панюхаў, не загоніш у хлеў. Дудкі!
Думалі, што мы без чубоў Будзем араць паслухмяна зноў: . Але мы дакладна і пэўна, Самі бясчубыя, Падпускалі чырвоных чубатых пеўняў Пад стрэхі панскія вечныя… Бачыце, і без чубоў казакі небяспечныя!Так, усё цяжэй і цяжэй. Таму што шалёна супраціўляецца растучаму нашаму дабру — зло. Але і гэта нічога.