?лб?т ??стэниэ?и?
Шрифт:
Чочумча буолан баран, эрчимнээх ба?айытык ааны тэлэйэ баттаан, аан туманы б?р?мм?т?нэн насревком чилиэнэ Сэмэн Мэхээлэйэп киирэн кэллэ.
– Хайа, бу туохха аттанан-атыырданан бары му?уннугут? Туох ?л?гэрэ буолла? – Сэмэн у?а оро??о Караванов сыар?аттан э?иллиитигэр суолга т??эн хаалбыт карабинын тутан олорор Хайдаала Уола Б??т?ргэ кэлэн кэккэлэ?э олордо. Бэргэ?этин устан, бол?омтолоохтук истэргэ бэлэмнэннэ.
Кырдьа?астар туох буолбутун, туох бы?аарыныыга кэлбиттэрин кэпсээн биэрдилэр. Сэмэн, са?ата суох олорбохтоон баран, Хайдаала Уолуттан карабины э?э охсон ылла. Карабин сыалын бол?ойон к?рд?. Онтон, ма?а?ыынын арыйан,
– Т??рт ботуруоннаах, сыала хамсаабатах саа эбит. Эргэ со?ус буолан баран, к?н? буолуон с?п. Чыкаа хайаан ку?а?ан сааны илдьэ сылдьыай? Ким да ?т?? ба?атынан с?б?лэммэт буолла?ына, хайыахпыный, мин барабын! Бар дьонум, нэ?илиэгим дьонун ту?угар, к?р?н баран олоруом дуо? Биир ?ч?гэй ки?итэ а?алы?! Мин сааларым ыраах бааллар, ол и?ин бу сааны ылабын! Чэ, т?ргэнник! – диэн тиэтэттэ.49
Сэмэ??э к?м??? Хайдаала Уолун биэрдилэр. Ки?илэрэ дьиэтигэр баран, бэрдээнин ылан кэллэ. Сыар?алаах атынан то?уур буолбут сиригэр илтилэр.
Уолаттар Караванов тыа?а т?сп?т суолун баты?ан истилэр. Ар?аа – кэлбит суолун баты?а барбыт. ?р буола-буола суолга киирэр уонна салгыы тыанан айанныыр эбит. Биир сиргэ саабылатын хаарга туруору анньан хаалларбыт. Хайдаала Уола ону ылаары гыммытын Сэмэн тохтотто:
– Тыытыма! Туох эрэ сыаллаах хаалларбыт! Т?нн?н и?эн сэрэнэн к?р??хп?т.
Салгыы баран истилэр. Биир сиргэ, олох са?ардыыта, суолтан туораан, бэйэтин суолугар то?уур о?ороору гынан баран, хаххаланар миэстэтин сирэн буолуо, суолугар т?нн?н, салгыы, к?н?т?к барбыт.
– Саа?ын бэлэм тутан ис! Чыкаабыт кутталланна! Сотору со?ус са?ан сытан ытыалыа?а! – Сэмэн санныттан карабины ылан, ма?а?ыыныттан патроннигар ботуруону анньан киллэрэн, сомуогун туруоран, ытарга бэлэм истэ. Охтубут сыгынах мастардаах а?а?ас со?ус ойуурга кэллилэр. Эмискэ сыгынах кэнниттэн бэстилиэттээх ки?и кэллэ! Сэмэннээх тииттэр кэннилэригэр с?р??стэ т?ст?лэр. Бэстилиэт тыа?а иккитэ та?ыр?аатын кытта Сэмэн с?р??стэн турар тиитин хатырыгын буулдьалар то?ута к?т?н аастылар. Сэрэнэн, са?ан турар тиитин атын ?тт?ттэн кэтээн турда.
Сыгынах кэнниттэн бэстилиэттээх илии быкта. Тарба?ар туох эрэ кылабачыйарын кы?аан баран, Сэмэн ытан хабылыннарда. Ону кытта сыгынах кэнниттэн бараа?калаах ки?и илиитин туттубутунан хорос гына т?стэ. Эмискэ Хайдаала Уолун бэрдээнин тыа?а ньиргийээтин кытта ки?и, охсуллубут оттуу, сыгынах кэннигэр сууллан т?стэ. Бу барыта чыпчылыйыах икки ардыгар буолла.50
Тиийэн к?рб?ттэрэ, хайыы ?йэ ?л?н сытар эбит. Сэмэн би?илэхтээх тарбахтаах илиитигэр ыппытыгар, табыллан хорос гына т????т?гэр, кэтээн турбут Хайдаала Уола баска т??эрбит. Т?нн?н и?эн, били, хаарга туруору анньыллыбыт сэби ылан аа?арга сананнылар. Хайдаала Уолун халбарыччы анньан баран, Сэмэн аргыый а?ай хаары ы?ан к?рб?тэ: Караванов саабыла кыынын тумсугар «лимонка» граната чекатын синньигэс быанан баайан «айа» о?орбут эбит! Маа?ын, Хайдаала Уола сулбу тардан ылбыта буоллар, иккиэн ?л??х эбиттэр! Т??рт сыл кэри?ин анараа ?тт?гэр Саха национальнай гвардиятыгар сулууспалаабыт буолан, Сэмэн, барытын кэмигэр ?йд??н, тыыннаах хаалбыттарыгар махтал буолла!
Сотору Чыамайыкы нэ?илиэгин кэккэлэ?э нэ?илиэккэ илинтэн бастаанньыстар этэрээттэрэ кэлбитэ. Сэмэн Мэхээлэйэп уонна Хайдаала Уола онно баран холбо?оору хомуммуттарыгар Сэмэн аба?ата Ньукулай Мэхээлэйэп-Кээйэ Ньукуу?а:
– Бэрдимсийэн чыкаа ки?итин сада?аласты?!
– Эн, аба?ам о?онньор! Миигин кыра о?о курдук ??рэтээри гына?ын дуо?! Бэйэ? уолаттаргын ??рэттэрбити?, оттон миигин, собус-соруйан, ??рэхтэн-билииттэн матарбыты?! Ол курдук салгыы тутан олороору гына?ын дуо?! Дьонум-сэргэм, саха омуга баар дуу, суох дуу буолалларын бы?аарыахтаах к???э-дьылга, эн этиигинэн, манна быар куустан, лаглайан баран олоруохтаахпын дуо?! Са?ам диэн, наадата-ту?ата суо?у, букатын са?арыма! – Сэмэн аба?ата о?онньору саба са?аран кэбистэ.
Н???? к?н?гэр та?астарын-саптарын о?остон, сааларын-сэптэрин хомунан, ?р?? этэрээтэ баар, кэлбит сиригэр Хайдаала Уолунуун барбыт сурахтара и?илиннэ.
Алексей Елисеевич Кулаковскай-?кс?к?лээх ?л?кс?й Дьокуускайга ?р буоларын уруккуттан с?б?лээбэт. Быйыл да оннук буолла.
Уобалас ?рд?нэн б?р??кээбит са?а былаас омсолоох дьа?аллара, чыкаалар ??нэ-тэ?иинэ суох барыылара тэ?ииргэппит, кими да итэ?эйбэт-эрэммэт буолбут нэ?илиэнньэ бары ара?алара онно эбии буоллулар.
Бэйэтэ да саа?ын тухары кыара?аска-кыбычыы??а хаайтара ??рэммэтэх ки?и – ?кс?к?лээх ?л?кс?й а?ыйах кэм?э маннык олоххо-дьа?ахха ?й?-санаата буорайа сыста. Кини саллар-саа?ын тухары ыраас салгыннаах, сайа?ас санаалаах дьонноох, кэрэ айыл?алаах эйгэ?э сылдьыбыт уонна онно дьулуспут ки?и буолла?а.
?кс?к?лээх бу сылдьан саха урукку ?р?б?л??сс?йэлэр иннилэригэр биллибит-к?ст?б?т интэлигиэннэрин, бэйэтин ??лээннээхтэрин, ту?унан элбэхтик да санаата. Кини ордук Микииппэрэби суохтаабытын билиннэ: «Василий Васильевич ?т?? да ки?и эбитин билигин кэлэн эрэ, дьи?нээ?инэн сыаналыырбытын чэгиэн ?й?нэн ?йд??ргэ ыарахан. Бу икки атахтаах диэн баар – дьикти айылгылаах харамай! Ки?и ?т??т?н-???т?н бэйэбит аттыбытыгар суох эрэ буолла?ына саныыбыт! Оттон кини тыыннаа?ар, эбэтэр, чугаспытыгар ?лэлии-хамсыы, ??рэ-к?т? сырытта?ына – суох! Саха ки?итин айылгытыгар, былыр-былыргыттан, маннык баара – биллибэт! Араа?а, ардыгар, манныгы алтыспыт уонна истибит-билбит омуктарбытыттан ылабыт дуу, хайда?ый?
Василий Васильевич саха интэлигиэнсийэтин б?т?нн?? биир с?р?н?нэн ?лэлииргэ-айарга, биир санаанан кэскили тэринэргэ салайбыта, чуолаан, бу кэм?э – бу к?ннэргэ, барыбытыгар ?йд?нн?.
?йд??н кэби?иэ?и?: ?йэ са?аланыытын сылларынаа?ы т?мс??лэри, «Сахалар сойуустарын», 1912 сыллаа?ы съе?и уо.д.а. тэрээ?иннэри. Оччолорго да?аны, туора-маары ыста?алыан, ойуоккалыан ба?арааччылар суох буолбатахтара, бааллара ээ! Олору барытын оруннаах, с?бэ-ама, с?гэ-балта тылларынан с?пт??х ыллыкка, суолга т?нн?р?р?н, билигин кэлэн, ким мэлдьэ?иэй?!
Василий Васильевич ыксатыгар-чуга?ыгар сылдьыбыт эбэтэр кини баарын уонна ыллыктаах тылын-???н ыраахтан да истэ-билэ сылдьыбыт диэн дьол эбит… Кини бэйэтин солбуйуох ыччаттары бэлэмнээн испитин билигин эрэ бол?ойон к?р?б?т. Ол дьон кини суолунан сатаан барыахтара уонна салгыы барыахтара дуо? Оннук буолара уонна туолара буоллар, дьол буолуох эбит…
Гавриил Ксенофонтов, Алексей Широких, Арамаан Оросин, Георгий Ефимов уонна да атыттар, олус ?ч?гэй уолаттар ээ. Би?иэхэ кэнники ыйдарга бы?ыы-майгы олус ку?а?ан ?тт?гэр уларыйаары гынна бы?ыылаах. Ол кэм?э куорат и?игэр олоруо?у ба?арыллыбат… Ханнык ба?арар ки?ини былыргы ?б?гэлэрбит: «Т?рд?-т?б?рэ?э ?т?р», – дииллэрэ олус с?п!»