?лб?т ??стэниэ?и?

Колосов Иннокентий

Т??н аайы олбуордарын и?игэр су?ал наадаларыгар сылдьааччы дьон уулусса?а: «Стой! Куда идешь»! «Пароль!», «Показывай пропуск!», «Стоять на месте!», «Немедленно стой!» – уо.д.а. ха?ыылары истэллэрэ.

Бэл, саа тыа?а т????? чуумпуну уйгуурдара. Сарсыарда и?иллибитинэн, милииссийэ хонтуоратыгар элбэх дьону тутан а?албыттара и?иллэрэ: ки?и ыалдьан су?ал к?м??? эмчити ы?ыра сылдьан т?бэ?ээччи, кистээн к?сс??лэ?эр пааралар, бэл, су?ал наадатыгар нуу?унньук, эбэтэр олбуор муннугун-ханныгын к?рд?? сылдьааччы т?бэспит буолаллара. Биирдэ, бэл, т????? патруль «Стой! Куда идешь!» ха?ыытын «истиэн ба?арбатах», т?р????ттэн таас дь?лэй ки?ини ытан кэбиспиттэрэ и?иллибитэ.⁵⁸

Ол гынан баран, олохтоохтор, ханныгын да и?ин, сыыйа, комендантскай чаас иннинэ дьыалаларын-куолуларын б?тэрэргэ-о?орорго ??рэнэн барбыттара.

Куорат и?игэр мас-муус тиэйэн а?ыыр-та?нар элбэх дьон баар буолан, тэрилтэлэр уонна чаа?ынай да ыаллар «бур-бур» буруо та?ааран олороллоро.

Быйыл к???н, куорат и?игэр к???н киирэн, ?лэлээн а?аан-та?нан олорор икки атастыылар – эдэр дьон, куорат байыаннай хамаандатын ха?аарыматыгар са?аан мас тиэйэн истилэр. Олбуор ааныгар кэлиилэригэр «Интернационалы» ыллаабытынан сулустаах хороох бэргэ?элээх, синьиэллээх, обумуоткалаах бачыы?калаах красноармеецтар этэрээттэрэ кэккэнэн тахсан кэллилэр:

«…Вставай, проклятьем заклейменныйВесь мир голодных и рабов!..Кипит наш разум возмущенныйИ в смертный бой вести готов!..»

Атастыылар сыар?алаах аттарын кытта туоруу охсон биэрдилэр уонна соттор, хаты? миинньик тутуурдаах красноармеецтары к?р?н турдулар:

– Араа?а, баанньыкка сууна бардылар!

– Ээ, дьэ, энэлийэн т??эн, ырыа да б???, до?оор! Атын ырыа суох му?а дуу?!..

– Са?арба! Тылгын кыана тутун! Аны, тылгыттан хаптара сылдьаайа?ын! Ити бассабыыктар саамай таптыыр ырыалара! Оройдотту? дуо!?⁵⁹

Ити ыккардыгар этэрээт уулусса эргииригэр киирдэ. Сотору атын ырыаны ыллыыллара и?илиннэ:

«… Смело мы в бой пойдем?За власть Советов!И как один умрем!В борьбе за это!..»

– Дьэ, бу олох атын ырыа! Сэрии дьоно ыллыахтарыгар, чахчы с?пт??х ырыа!

– Сэриигэ киирэн, харса суох кыргы?ан охтуохтаах дьон ырыалара!

– Чахчыта, оннук бы?ыылаах!

– Ити саллааттар – эдэр нуучча уолаттара, араас да сирдэртэн би?иги тымныы дойдубутугар сулууспалыы, сэриилэ?э да кэллэхтэрэ. К?р???н дии – бу хаарга бачыы?канан, обумуотканан сылдьаллар! Бука, бары да, ымсыыран-ба?аран туран кэлбэтэхтэрэ чахчы!..

Куорат олохтоохторо бу к?ннэргэ кы?ыл саллааттар стройунан и?эн ыллыыр ырыаларын элбэхтик истэллэрэ. Кы?ыл саллааттар ыллыыр ырыалара бары ?р?б?л??сс?йэ ырыалара: «Варшавянка», «Смело, товарищи, в ногу!», «Интернационал», «Смело в бой пойдем!..» уо.д.а. Саха эдэр ыччата бу ырыалары нойосуус билэргэ кы?анара, тэ??э ылла?ара. Эдэр ыччат бу сылларга урукку куорат олохтоохторун таптаан ыллыыр ырыаларын ыллаабат буолбута: «мещанскай ырыалар» диэн. Куорат и?игэр урукку ыраахтаа?ы былаа?ын са?анаа?ы култуурунай-сырдатар тэрилтэлэри барыларын сабан кэбиспиттэрэ.

* * *

?р?? бастаанньа суо?ун-суодалын кы?ыллар салалталара, хара ма?найгыттан ситэ сыаналаабата?ын салгыы ыыта олорбута. Кыра-кыра этэрээттэри ыыталыылларын бастаанньыстар кырган и?эллэрэ. Ол этэрээттэр саалара-саадахтара бастаанньыстар илиилэригэр киирэрэ.

1922 с. са?аланыытыгар командующай П.Ф. Савлук ыалдьан, кинини быстах кэм?э ревтрибунал бэрэссэдээтэлэ А.Г. Козлов солбуйан олорбута. Дьэ, ол олорон А.Г. Козлов тохсунньу 2 к?н?гэр Илин Э?ээр улуустарыгар турар кы?ыл этэрээттэригэр

маннык бирикээ?и ыыппыта:

«… отбросить всякие сентиментальности как с бандитами, так и с мирными гражданами. Бандитов, захваченных где бы то ни было, расстреливать без пощады; граждан, населяющих наш тыл, содействующих бандитам, в чем бы это содействие ни выражалось, указанием ли бандитам нашего расположения или численности, представлением ли им подвод для передвижения фуража и продуктов, или просто в том, что-то или иное селение, при посещении его бандитами, представляло им квартиру и об этом не сообщила нашему командованию, просто оставались пассивными – расстреливать каждого пятого в селении, без всякой пощады…..всякое попустительство, виной которому хотя бы была просто пассивность и запуганность, как они пытаются объяснить впредь, должна караться беспощадным образом…»⁶⁰

Козлов бу бирикээ?игэр маннык оруо ма?ы ортотунан этиилэрэ «кы?ыл террорга» – «кы?ыл бандьыыттаа?ы??а» олук буолбуттара. Бу бирикээс, хомойуох и?ин, ?с ыйтан ордук кэм?э, к????н с?тэрбэккэ туттулла сылдьыбыта.

Кы?ыллар ?рд?к? командованиелара куттала суох сиргэ – ыраах тыылга олорон маннык бирикээстэри та?аарара. Кы?ыллар, итинник кыырыгырыыларын аайы, са?аттан са?а бастаанньа этэрээттэрэ тэриллэн испиттэрэ.

Лебедев – Агеев – Козлов «триумвираттара» тыылга олорон хойгур дьа?алларыттан ?р?? бастаанньыстар хабыр илиилэригэр т?бэспит чэкиистэри, ревкомовецтары, хомуньуустары, хомсомуоллары, кы?ыл армеецтары ?л?рт??н барбыттара. Атыннык эттэххэ, «триумвират» бэйэтин эппиэтэ суох дьа?алымсыйыытынан элбэх к?нн?р? сэбиэскэй дьону ?л?р ?л??гэ умса анньан биэрбитэ.

1922 с. тохсунньу ортотугар кы?ыл командование Феодосий Митрофанович Сыроватскай диэн хамандыырдаах, 21 байыастаах, биир илии пулеметтаах дьо?ус этэрээти Амма ту?аайыытынан ыыппыта.⁶¹ Бу этэрээт Амматтан утары кэлиэхтээх этэрээти кытта холбо?он, Майа-Амма аартыгын «ыраастыыр уонна эрэспиэскэлиир» сорудахтаа?а. Маннык сыал-сорук хайдах да туолар кыа?а суо?а. Этэрээт дьоно да ону ?йд??ллэрэ.

Этэрээт Майа?а кэлэн хас да хоммута. Хамандыыр уонна байыастар бары бииргэ суула?ан сылдьаллара. Олохтоохтор кинилэргэ а?а?астык тугу да кэпсээбэтэхтэрэ. Ол т?м?гэр этэрээт дьоно ?р??нэри ыраах баалларын курдук ?йд??б?ттэрэ. Дьи?эр, ?р??нэр олох чугас сылдьан, кинилэр хас хардыыларын аа?а, кэтии сылдьыбыттара.

Кы?ыл этэрээтэ сарсыарда туран, бииргэ сууласпытынан, илин диэки аттаммыттара. Майа?а ким да хаалбата?а. Инники 5 байыа?ы чу?нуур курдук ыыппыттара. Бары ы?ыыр аттаах этилэр. С?р?н этэрээт лаппа хаалан испитэ.

Инники испит 5 байыас Хаты? ?рэх диэн сиргэ то?уурга т?бэспиттэрэ. ?с ки?илэрэ ?р??нэр к?рг??м?нэн ытыыларыттан аттыын, бэйэлиин ?л?н т?сп?ттэрэ. Со?отох Михаил Грузных эрэ дьонугар тыыннаах т?нн?н кэлэн то?ууру эппитэ.

Биир байыас то?ууру аа?аат, ата буулдьа?а табыллан, охтон т?сп?тэ. Сатыы хаалбыт ки?и суолунан ар?аа т?нн?р кыа?ын былдьатан, иннин хоту – илин диэки с??рэ турбута. Кэнниттэн ?с бастаанньыс эккирэппиттэрэ. Эккирэтээччилэр кинини кэнниттэн ытыалаатахтарын аайы хардары ыта-ыта с??рэн испитэ. Сотору ботуруона б?пп?тэ. Эккирэтээччилэр Бэрдьигэс К?р?? диэн сиргэ кэлиитэ ситэн ылбыттара. Чуга?аан баран ытаары кэккэлээн истэхтэринэ, кы?ыл байыас ыксаан: «Маама!» – диэн са?а аллайбыта. ?й?гэр кылгас оло?ун урут уонна соторутаа?ыта ааспыт бэлиэ т?гэннэрэ т?м?ллэн, хара?ар бу баардыы элэ?нэспиттэрэ. Кини хомсомуол этэ. ?с хонуктаа?ыта Дьокуускайтан манна кэлэллэригэр бары с?рдээх бэ?иэлэй, омуннаах да этилэр. Арай, таптыыр кыы?а Муся эрэ, с?рэ?э тугу эрэ таайбыт курдук, хара?а ууланан, сайы?а хаалаахтаабыта.