?лб?т ??стэниэ?и?
Шрифт:
– К?р эрэ! Хара т??к?н?!.. Бырааккын кы?ыл этэрээтигэр ылбыт дуу, ылаары кэлбит дуу эбиккин буолбат дуо?!.. Ки?илии ки?и эбити? буоллар, бииргэ т?р??б?т бырааккын ?л?р-?л?? айа?ар умса анньан биэриэ суох эти?!.. Ол ханна баарый?! Дьи?нээх суолас – саатар сирэйэ суох эбиккин!..
Нохоо! Кы?ыл этэрээтигэр хайыы ?йэ киирэн олоро?ун дуу, тугуй?! – улахан убай аны кыра быраатыгар хайыста.
– Ээ, суох… К?нн?р?, Кы?ыл дурусууна?а киирэ?ин дуу, суох дуу диир эрэ…
– Бу ыты к?р эрэ!.. Ити буолла?ына, нохоо! Би?иги эмиэ ?лэ?ит-баа?ынай ?р?? былаа?ын и?ин сэриилэ?эбит! Кы?ылга бара?ын дуу, би?иэхэ – ?р??
Кыра быраат икки убайын хардары-таары а?ыннарыах курдук к?рд?. Уо?а мэрбэ?нээтэ. Икки убайдара – биирдэрэ до?орун кытта олорон эрэн, атына уонча саалаах дьон иннигэр туран эрэн, бырааттарыттан хоруй эрэйэн, батары к?рд?лэр.
Балачча ?р турбахтаан баран, кэмниэ-кэнэ?эс кыра быраат ыган-ыган, улахан убайын диэки хайы?ан:
– Убаай, эйигин кытта… барсабын… – диэтэ.
– Ол и?ин да?аны, быраатым барахсан! Мин тылбыттан тахсыа? дуо? Эйигин бу олорор тойооскуттан куруутун ордорор этим!.. Бастаанньа?а да буоллар, сатыырбынан харыстыы, к?р?-харайа сылдьыам, – улахан убай кыра быраатын эйэргээбиттии к?рд?.
– Суоластар! Бандьыыттар! Итинтэн ордуоххут дуо? Бу к?нтэн ыла э?иги иккиэн миэхэ убай да, быраат да буолбатаххыт! Э?иги Арассыыйа ?лэ?ит-баа?ынай айма?ын хаан ?ст??хт?р???т!.. – чэкиис быраат кыы?ыран ?р???л?нн?.
– Хара т??к?н! Эн дьолгор ийэлээх а?абыт к?м?с уора?айдарыгар бырааттаах балтыбыт харахтарын ортотугар к?р?ст?б?т! А?а? тыыннаа?а буоллар, эйигиттэн т??? эрэ кэлэйиэ эбитэ буолла! ?с уолуттан, биир кыы?ыттан эйигин эрэ ордорон ??рэхтээбитэ. Онтуттан, бука, кэмсиниэ эбитэ буолуо! Дьэ, киси б?????н!
– Барыах мантан! Бандьыыттар ортолоругар олоруохпут дуо?! – чэкиис аны табаары?ыгар баргыйда.
Иккиэн тура эккирээтилэр, ?т?л?ктээх бэргэ?элэрин ?рд?гэр т?ст?лэр.
– Чэ, киэр буолу?! Т?ргэнник! Бу т??к?ттэри а?ары?! Бара о?устуннар уонна аны манна ?ктэммэтиннэр! – улахан убай дьонугар дьа?айда. – Аны манна сыбыыта?ыма?! К?р?стэхпитинэ, ханна ба?арар, атыннык кэпсэтиэхпит!
– Атыннык кэпсэтиэхпит! Бандьыыттары – э?игини кытта саа-саадах тылынан кэпсэтиэхпит! – чэкиис быраат табаары?ыныын та?ырдьа ойон и?эн саанна.
– Оннук-оннук! Би?иги да баарбыт! Ыларгыт суох! Би?иги да с?тэрэрбит суох! Элбэхтэн элбэх, а?ыйахтан а?ыйах охтуо?а!
Уол а?атын, убай быраатын, быраат убайын кытта хаан ?ст??хт?? арахсыылара бу кэм?э элбэхтик тахсыбыта.52
Бу саха омукка урут ха?ан да суох иэдээннээх к?ст?? этэ.
Бастаанньа уота-к???э ?р? к??дэпчилэнэн, ма?най Илин Э?ээр улуустарынан кэлэн, тохтообокко Ар?аа э?ээргэ тахсан, Дьокуускай куораты ту?улаан, кэллэр кэлэн испитэ.
«Бас баттах барбыт чыкаалар батталларыттан босхолуубут – би?игини атын омуктар эмиэ ?й??ллэр, к?м?л????х буолаллар!» – диэн ?р?? бастаанньаны ба?ылаабыт урукку кы?ыл хамандыырдар, билигин офицердар аатырар дьон, тылларын-?ст?р?н олохтоох нэ?илиэнньэ?э тар?атыы к????рб?тэ.
Ол и?ин, ма?най утаа, бастаанньыстар нэ?илиэнньэ ?г?с ара?аларын санааларын тарпыттара баар суол этэ. Губбюро уонна губревком онно утары к?тт??ннээх агитацияны-?йд?т?р ?лэни ыыппата?а – кинилэр нэ?илиэнньэ ?г?с ара?аларын итэ?эллэрин с?тэрбиттэрэ. Онон, кинилэр суо?ур?аныы эрэ курдук ?лэ к?р??нэрин ыыталлара
Ма?най, 1921 с. сэтинньи 4 к?н?гэр, Илин Э?ээр улуустарыгар, байыаннай бала?ыанньаны биллэрэн, саа б???н? хомуйуу буолбута. Хомуйбут сааларын барыта кэриэтэ доруоп саалар этэ. А?ыйах бэрдээн, чокуур бинтиэпкэ бааллара. Ту?ата суох, тимирдэрэ эрэ хаалбыт эргэ саалар кытта хомуллубуттара. Доруоп саа диэн сылгы-ынах с???? ииттэн олорор, булдунан эбинэр саха эр ки?итин биир саамай к?нд?, сыаналаах мала – тус бэйэтин баайа этэ буолла?а.
Сааларын туттарбатах уонна саалаах сылдьан тутуллубут дьону суута суох, миэстэтигэр ытыах буолан суо?ур?аммыттара. Насревкомнар ыалы кэрийэ сылдьан хомуйбут сааларын сыар?алаах о?у?унан тиэйэн улуустар кииннэригэр, онтон Дьокуускайга а?алан туттараллара. А?ы-??л? хомуйуу ?сс? к????рб?тэ. Олохтоох нэ?илиэнньэ маны ?л?рд?? абаа?ы к?рб?тэ да, утарар кыа?а суо?а. Кырдьыга да?аны, кыыдаан кы?ын кэлиитэ кырыымчык астаах-??ллээх ыаллар ону хайдах с?б?л??хтэрэй?
Дьокуускайга олохтоох са?а былаас тойотторо ону аахсыбатахтара. Куорат нэ?илиэнньэтэ дьадайбыта, а?а-??лэ а?ыйаабыта онно т???? буолбута. Манна олохтоох байыаннай чаастары эбэн биэрдэххэ, аска-та?аска наадыйааччы, хааччыллыыта суох кэмэ суох элбээбитэ. Онон, куорат нэ?илиэнньэтин а?ынан-та?а?ынан ханнык эмэтик хааччыйан, кы?ыны туоратар кы?ал?ата ытарчалыы ылбыта.
Нам улуу?угар бастаанньа этэрээттэрэ чуга?аан и?эллэрин бастакы сибикилэрэ биллээтин кытта, кы?ыл дружинаны тэрийэн барбыттара. Доброволецтары хомуйуу сити?иилээхтик барбытын т?м?гэр 60-ча ки?и дружина?а суруппута. Нам кы?ыл дружинатын хамандыырынан Эверстов Гавриил Ионович диэн анаммыта да у?аабата?а. Кинини ууратан баран, Марха дружинатыттан Пшенников Дмитрий Емельянович диэн империалистическай сэрии кыттыылаа?ынан солбуйбуттара.53
?р??нэр биллэн испиттэрэ. Нэ?илиэктэргэ кинилэр ыытар дьонноро кистээн кэлэр-барар, билсэр-к?рс?р буолбуттара. Ол аата, ?р??нэр эрэспиэскэни, агентурнай ?лэни к??скэ ыыталлара биллибитэ. Сэбиэскэй былаас ?лэ?иттэриттэн, чэкиистэртэн ата?астаммыт дьон кинилэри ?й??ллэрин ?йд??ххэ с?п этэ.
Бэл, кы?ыл дружинаттан икки байыас бастаанньыстарга к?рээбиттэрэ. Дружина улууска хаалара кутталланан барбыта. Ол и?ин, сотору Дьокуускайга к???н киирэргэ бы?аарыммыттара. Ону да, хойутуу сыспыттара. Дружина куораттыыр т??н?гэр кини суолун Иван Устинов диэн хамандыырдаах бастаанньа обургу этэрээтэ бы?ан, то?уур о?орбута.54 Кы?ыл дружина арыый эрдэ, урутаан айаннаан эрэ то?ууртан м?чч? туттарбыта.
Дьокуускайга Нам дружинатын ы?ан, сорохторун Марха Кы?ыл дружинатыгар (хамандыыр – Клочков), сорохторун Ма?ан дэриэбинэтигэр турар Павел Крылов55 диэн хамандыырдаах дружина?а сы?ыартаан кэбиспиттэрэ.
Урукку красноармеец Михаил Жарников хамандыырдаах ?р?? этэрээтэ урукку ?р?? саллаата Георгий Каратаев хамандыырдаах кы?ыл этэрээтин Чурапчы-Т???л? аартыгынан Мэ?э улуу?ун Дьа?хаады нэ?илиэгин сиригэр-уотугар ??рэн а?албыта. Манна кэлэн икки ?ст??х этэрээттэр икки ардылара соччо ыраа?а суох сирдэргэ т????лэммиттэрэ. Чу?нуу сылдьар эрэспиэскэ?иттэрэ утары к?р?стэхтэринэ ытыала?ан уонна сойуола?ан тахсаллара.