?лб?т ??стэниэ?и?
Шрифт:
Попов Николай Афанасьевич-Бы?ый К??к?й диэн атах оонньуутугар уонна сырсыыга чуга?ынаа?ы улуустарга тэ?нээ?э суох ки?и баара. Кинини ?р??нэр тэ?сиккэ сылдьар, дьа?алы, араас илдьити тиэрдээччи о?остубуттара. К??к?й сорудахха сатыы уонна саата суох сылдьара. Биирдэ оннук баран и?эн, утары уонча байыастаах кы?ыллар эрэспиэскэлэрин к?рс? т?сп?тэ. Т?ргэн ?л?гэрдик эргиллэ т?сп?тэ да, суол устун т?тт?р? куоппутунан барбыта.
Кы?ыллар кэнниттэн: «Стой! Куда?! – Немедленно стой! – Стоять на месте!» – диэн ха?ыытаспыттара, эккирэппитинэн барбыттара. Ситэн бы?ыта кэрдээри саабылаларын сулбурута тардан ылбыттара.
К??к?й кыы?ыра саныыр: «Эчи, хаа??а хара?арбыттара с?р?н! Ити буолла?ына, ситэргитин к?р??хп?т!» Бу и?эн ?йд?? биэрэр: «Билигин ортотугар булгунньахтаах алаас кэлэр. Онно тиийэн эккирэппиттэрин сирэйдэрин саатырдыахха баар эбит!»
Сотору суол булгунньахтаах алааска киирэр. К??к?й, то?уу хаарынан тэтимин ы?ыктыбакка туораан, булгунньахха ?р? с??рэн тахсан, ыстаанын курун с??рэн, кэтэ?эн турар.
Аттаах эрэспиэскэ?иттэр алааска к?т?тэн киирээт, эккирэтэр ки?илэрэ булгунньах оройугар тахсан турарын к?р? биэрэллэр. Харса суох ?р? харбатан кэлэн истэхтэринэ, К??к?й ыстаанын сулбурутан кинилэргэ эмэ?этин к?рд?р?р уонна к?п этин таптайар. Ол кэннэ ыстаанын тардыммытынан булгунньах н???? ?тт?гэр та?нары с??рэн т??эн, ойуур быы?ынан а?ыйахта элэ?нээн хаалар.
Кы?ыллар то?уу хаарынан булгунньа?ы эргийэн, хайыы ?йэ ырааппыт ки?ини кэнниттэн мээнэ ытыалыыллар да, хантан табыахтарай?! Дьэ, кы?ыы!
Маатыры-куутуру хойдон истэ?инэ, икки саха байыастара к?л?? б???н? к?лэллэр:
– Ребята! Бросьте ругаться! Мы знаем этого парня! Его невозможно догнать! Ни конному, ни пешему! Это знаменитый бегун и прыгун по якутским прыжкам! И совсем он безобидный человек. Мы зря за ним гнались. За это он здорово обиделся и показал нам то, что надо!
Ити кэнниттэн кы?ыл эрэспиэскэ?иттэр, бары к?лсэ-к?лсэ, т?тт?р? ойуталлар. Бу т?бэлтэ ?р??нэргэ да, кы?ылларга да к?рд??х кэпсээ??э кубулуйан тар?аммыта.
?р?? бастаанньа, дьаалатынан ыыттахха, тохтуур кыа?а суох буолбутун бары ?йд??б?ттэрэ. Губбюро уонна губчека, губревкомтан ыйыта барбакка, бастаанньаны тохтоторго бэйэлэрэ хайдах ?йд??ллэринэн-саныылларынан дьа?анарга соруммуттара: «Куорат и?игэр уонна чугастаа?ы улуустарга олохтоох нэ?илиэнньэттэн бастаанньа?а кыттыбыт уонна бастаанньыстары ?й??р санаалаахтара уорбаланар дьон урууларын-аймахтарын, чугас дьоннорун испии?эктээн, онтон хомуйан – солуок ылан, концентрационнай лаа?ыр арыйан, онно тутарга! Бастаанньа оччо?о тохтуо?а!» – диэн с?бэлэспиттэрэ.
Губчека?а ?лэлиир олохтоох кадрдарын мунньан олорон, т??ннэри испии?эк о?орбуттара. Сарсы??ытыгар ону губревком?а к?рд?рб?ттэрэ, сыалларын-соруктарын били?иннэрбиттэрэ. Ойуунускай, бэрки?ээн, утарсан-туруула?ан к?рб?тэ эрээри, Лебедев, Агеев уонна Козлов, ????н, к?м?л??н м?р?йд??н, илиилээхатахтаах гымматахтара. Атын олохтоох салайааччылар: нууччалар, сахалар – бары, са?ата суох хаалбыттара.
Губчека ?лэ?иттэрэ к?ннээбиттэрэ. Чэкиистэр бу мунньахха ба?ылыыр-к???л??р, инникитин да?аны кинилэри ким да утары к?рб?т?н сити?эр кыа?ы ылбыттара. «Триумвират» санаата, сыала-соруга туолбута.
Концентрационнай лаа?ыры Марха?а тутар буолбуттара.56 ?рг?лдь?, ма?най – куорат и?иттэн, онтон чугастаа?ы улуустартан дьону хомуйан барбыттара. Тутуллубут
Мархатаа?ы концентрационнай лаа?ырга олус элбэх ки?ини хаайбыттара. Кинилэри губчека этэрээттэрин дьоно харабыллыыллара. Олор истэригэр Борун уонна Глыгало диэн ыраахтаа?ы са?ана Саха сиригэр к?ск? кэлбит бэ?иэччик-холуобунай буруйдаахтар у?улуччу чорбойоллоро. Иван Федорович Борун 45 саастаах, саа?ын тухары араас централга, пересыльнай т?рмэ б????? хаайыллыбыт, тас к?р???ттэн да ханнык ба?арар ки?и «?ык» гына т??эр к?р??нээх ки?и этэ. Боруннаах Глыгало 1917 с. Олунньутаа?ы ?р?б?л??сс?йэ са?ана Е.Ярославскай уонна Григорий Петровскай хаайыыттан босхолообут 200 холуобунай буруйдаахтартан хаалбыт дьон этэ. Ба?ылыктара – Янкель Герсиевич Бук ытыллыбытын кэнниттэн, Саха сиригэр хаалбыт бу дьон, хайдах эрэ быыс булан, и?эн-са?ан сылдьыбыттара.
1920 с. губчека кэр-дьэбэр, кирдээх ?лэлэргэ туттар сыалтан т?бэ?иэх дьону «?лэ?э» ылаттаабыта. Ол «са?а ?лэ?иттэр» хара ма?найгыттан биллэн-к?ст?н барбыттара: урукку Уобалас Сэбиэтин, онтон Колчак милииссийэтин начаалынньыга Клингоф чэкиис буолаат, «Оросин саагыбара» диэн а?аардастыы уорбалаа?ы??а эрэ оло?урбут дьыаланы «арыйбыта».57
Степан Литвинов чэкиис буола сылдьан, уруккуттан ?ст???р ки?итин – Елпидифор Егасовы – «Олунньутаа?ы саагыбарга» сы?ыаран ыттарбыта. Оттон Борун 1921 с. кы?ын «Арыгы уонна пиибэ монополиятын» ба?ылыгын Бартели уонна урукку полицмейстер Илья Рубцову кыыллыы ытан ?л?рт??б?тэ.
1921 с. сайын Борун уонна Глыгало Илин Э?ээр улуустарынан сылдьан, элбэх бас-баттах, быдьар бы?ыылары о?ортообуттара. Дьону халыыллара, дьахталлары к????л??ллэрэ. Кинилэр ити нэгэй, чиччик бы?ыыларынан элбэх ки?ини – Сэбиэскэй былаас ?лэ?иттэрин – тэйиппиттэрэ. Ол курдук, «Холбос» боломуочунайа Матвей Матвеевич Сивцев-Маппыайдаан Маппый абатыттан ?р?? бастаанньа?а холбоспута.
Холуобунай буруйдаахтартан ?лэ?иттэрдээх чэкиистэр Иркутскайдаа?ы салалталарын соруда?ын толорон – Коробейниковы, Толстоуховы, Земфировы уо.д.а. кэтээ?ини сатаабакка, куоттаран кэбиспиттэрэ. Дьэ, маннык «чэкиистэри» губчека бэрэссэдээтэлэ Агеев тутан олорбута. Уонна Марха?а тэриллибит концентрационнай лаа?ырыгар харабыл о?остубута. Губчека концентрационнай лаа?ыры аспытыттан ?р?? бастаанньа тохтообото?о, ?сс? к????рэн, босхо барбыт тыа ба?аарын курдук, иннигэр т?бэспити имири солоон, Дьокуускайга чуга?аан испитэ.
Дьокуускай куорат и?игэр уонна кытыы сэлиэнньэлэргэ байыаннай бала?ыанньа уонна комендантскай чаас олохтоммута олохтоохторго бэрт элбэх уустугу, эрэйи-кы?ал?аны а?алыы?ы: киэ?э алта чаастан сарсыарда алта?а диэри ким да уулусса?а быгыа, онно-манна кэлиэ-барыа суохтаа?а. Анал пароллаах, эбэтэр буруопустаах эрэ буоллаххына наадыйар сиргэр, дьо??ор барыаххын с?б?. Ол и?ин киэ?э алта?а диэри туох баар ?лэ?ин-хамнаскын, араас наада?ын б?тэрэ-т?м?кт?? сатыыр т?б?ккэ киирэ?ин.