Шрифт:
Напачатку была Свабода, і Свабода была ўруках Народа… Памяць аб страчанай намі свабодзе свеціць нам у паняволенні нашым, і няволя не пагасіла ў нас жадання свабоды.
Вацлаў Ластоўскі («Патрыятычны малітвеннік»)
Вярні нам Бацькаўшчыну, Божа,
Калі ты цар і неба і зямлі.
Янка Купала
Кніга першая. І ДАМ ТАБЕ ВЯНОК ЖЫЦЦЯ
Салаваспеў
Ішоў дождж — той, што можа быць
Яшчэ з лета Алесь Хведаравіч — сам не свой. Непакоіцца, не спіць, а да ўсяго — сэрца кволіцца пачало, яго старэчае спрацаванае сэрца. Пэўна, апошнія месяцы разменьвала, бо з чаго гэта сярод восені — акурат на Дзяды — пачалі стукацца ў памяць сябры і знаёмцы, з якімі даўно ўжо развітаўся й якія ўжо даўно пакінулі турботны свет? А гэтыя цугі ўспамінаў, згадак, трызненняў — з далёкага, нават мройнага. Асабліва ў такія вось ночы — дажджлівыя, беларускія…
А калі аціхае наўкола — узрушвае штось, заве таемна-зманліва. І так, ды так салаўінага спеву хочацца — маладога вясёлага!
Дзіўна..
Калі яго паласаваў боль, ён стойваўся і трываў, калі яму станавілася няўсцерп — стомна ўсміхаўся…
Калісьці сябар (па працы на амерыканскіх каменяломнях) прывёз яму магнітафонны запіс салаўіных спеваў — надарылася была такая магчымасць, праязджаў праз Беларусь. І прыпыніўся ў прысадах пад Мінскам, птушак падпільнаваў, - з ягонай просьбы…
Ноч цэлую — зноў і зноў — слухаў ён тады гэты запіс. І плакаў, і смяяўся. І жывыя выцілінькванні салаўіныя нагадаць намагаўся, бо ўсё ж было ў той магнітнай музыцы штось прыштучненае, абрабаванае, недавезенае. Як і кветку ў гербарыі не разнюхаеш, так і салаваспеву па стужцы не вычуеш…
Так і ён сёння — ці не той жа казённы запіс далёкае беларускае гісторыі, прачуць якую толькі адзін ён і здольны цяпер? А тае значасці: сцяры-размагніць ягоную памяць-стужку — і што, першаспеў-гісторыя знікне? Не, канечне… Але яму тады, у адзіноце, выразна ўяўлялася, што з такіх адзінкавых дачыненняў — распазнавання жывога поспеву, удыхання кветкавага водару (другі, трэці разы тога, першага, не адчуць!), смакаванні свежага нектару вершаванай метафары — і сплятаюцца імгненні чалавечыя. А жыцця, насамрэч, і няма, бо гэтым доўгім, часта асколіістым словам падмяняць звыклі тое вязьмо-пярэвітак усемагчымых паўтораў, - як слуханне магнітнага салаваспеву, перагортванне гербарыю…
Але колькі ж тых руладаў-мелодый у салаўя?! Не болей сямі (пералічваў жа ўсю ноч)! І ў іх узнесці песню свайго жыцця! А вось яму ўвесь час і бракавала гэтых сямі мелодыяў, слоў… І ці знойдзе ўжо іх ці расчуе?
І як песня, толькі ўжо не на стужцы, праслухоўвацца пачало цяпер ягонае жыццё. Жыццё затоенае, доўгае-доўгае праз тое, што спяваць не пераставалі ў ім якраз тыя сапраўдныя беларускія салаўі, спявалі болесна і радасна
…Аціхае дождж — а ён не можа заснуць. Ад сэрца лекі праглыне, коўдру ўсцягне, а подумкі — не схавацца ад іх, не пазбегчы. Трываў, гараваў, ліпеў — і грошы ёсць, ледзь не катаржна, праўда, прызаробленыя, і дом свой, не горшы ў горадзе — ды пусты дом, адзічэлы нават. Жонка памерла яшчэ ў шасцідзесятых, а адзіны сын Міхась мае свой дом, сваю сям'ю і працу ў Ню Ёрку… Наведваецца раз на год, уамерыканіўся, нават прозвішча жончына ўзяў…
Дзесяцігоддзямі
І раптам як агнём апякло: ехаць дадому. Былі ж — па газэтах знаў — на Беларусі і Сяднёў, і іншыя. І назад вярнуліся. І савецкай імперыі няма ўжо. Гэта ж так проста ранкам замовіць білет, і праз якіхсьці восем-дзесяць гадзінаў лёту…
І зусім ужо нечакана — ён заснуў, заснуў спакойна (такога даўно не здаралася), акрыўся салодкім дзіцячым сном. І бачыў маці сваю, і з дзедам гаварыў, і за Цароўку, вёску сваю слуцкую, кудысь весела бег — нібыта дождж даганяючы…
…Незвычайна нейк сцюардэса ў вочы зірнула — як зразумела штось, як паспачувала. А мо проста за ўзрост ягоны, далёка ўжо не небны (ці наадварот — не зямны) непакоілася, — каб не здарылася непрыемнасці…
Самалёт ад зямлі адарваўся, а ён — ад рэальнасці, у туманнасць мройную акунуўся, быццам сам у сябе — маладога, колішняга — увайшоў…
Папараць-Кветка
Першая купальская ноч іх дарослага жыцця прыйшла нечакана: толькі-толькі, здавалася, над зялёнымі шапкамі Слуцку вісеў сонечны яблык, вотолечкі цікаваў над імі неўтаймовец-жаўрук, як раптам сонца пачало хавацца, адно няроўныя вішнёвыя стужкі параскідвала па небакраі — нібыта хтось (можа, нават і вецер) наспех абчысціў яблык-сонца; дзесь у духмяным чаборы нагледзела сабе начоўку маладая пара жаўрукоў… Прыпынілася ў невысокіх берагах і рэчка. Чубы полымя люстраваліся на яе роўнядзі — гарэзілі й лашчыліся ў маленькай затоцы.
Яны ж, слуцкія гімназісты-аднакашнікі (адзін толькі Фабіян Шантыр ужо настаўнічаў) упаўкруг сядзелі вакол полымя, калі за спінамі нечакана пачуўся мядзведжы трэскат — Сяргей Бусел, завадатар-весялун, цягнуў да агня аграмадную сухадрэвіну.
— Ну, Клекатун, ці не купалка-русалка табе падсобіла — такую стваліну вывернуць… — падчапіў Андрэй Бараноўскі.
Мянушка да Сяргея прыстала не толькі з-за ягонага прозвішча — Бусел, але і праз вялікую гаварлівасць: як пачне, бывала, «клекатаць», дык каму-небудзь цяжка і слова ўшпіліць.
Але гэтым разам Бусел змаўчаў, прысеў каля яго, Алеся, і ціха адсопваўся — стаміўся.
Калі сухадрэвіну, з цяжкасцю паламаўшы, укінулі ў агонь, сноп іскраў ускружыў у неба, далёка асвяціўшы і сонную рэчку, і рэдкі арэшнік, і квола прытуманены ўскраек лугу.
Хлопцы, нібы апамятаўшыся, кінуліся купацца (як і былі — у штанах, адно кашулі паскідвалі), на іх з завідкай пазіралі дзяўчаты — сёстры Марыя і Людміла Стагановічы ды Алена Лабуш (дачка гаспадароў, у якіх кватаравалі сёстры, толькі збіралася паступаць у гімназію), пазіралі, але ў рэчку лезці не асмельваліся — сорам.
Ён любіў плаваць ноччу. Вада, шчодра налечаная за дзень, была асабліва мяккай. У густым цемрыве рачная роўнядзь пялёскалася ціха, перад самымі вачыма злівалася з нябачным небам… А цяпер — дык і зусім дзіўна пераблытваліся сполахі-іскрынкі полымя і зярняты зорак. Доўга плыў на спіне, губляючыся паміж чорнай рэчкай і покрывам начы, вада гулліва набягала на ягоны твар, пяшчотна казытала вусны. Ён успамінаў мінулы ўжо год вучобы, шкадаваў, што днём не адшукаў у Слуцку новых беларускіх кніжак. Колькі гадоў таму і сам пачаў пісаць вершы, некаторыя з іх ужо змясцілі ў гімназічным часопісе «Прамень» — пад псеўданімам Алесь Ваяр. Штось натхнёнае трапяталася ў душы і зараз — ён хацеў напісаць пра гэтую ноч, пра іхняе чубатае полымя, пра залатоўкі-зоркі…