Поўны збор твораў у чатырнаццаці тамах. Том 4

Быкаў Васіль

«Ну вось і вывеў, — з’едліва дакараў сябе ў думках Пятрусь, — вось і спраўдзіў людскія надзеі. Развіднее — немцы ўбачаць дурных начлежнікаў і дадуць тады. Тут ужо наўрад ці дапамогуць хуткія ногі».

Ішоў час, а разведка не вярталася. Пятрусь сядзеў усё, абхапіўшы калені рукамі, і думаў, што рабіць, калі Жук і хлопцы нічога пэўнага не прынясуць з сабой. Потым ён устаў, каб адагнаць ад сябе сон, і прайшоўся пад таполямі. Як заўсёды, скарыстаўшы прыпынак, людзі спалі ці мо’ так ляжалі, прыціхшы. Пад дрэвам нехта летуценна праказаў, ні да каго не звяртаючыся: «Эх, бычка б дзе знайсці, так курыць хочацца…»

У другім месцы двое, пэўна, сябры ціха размаўлялі між сабою. Хлопец падумаў: мяркуюць што пра іхнія трывожныя справы, услухаўся — не. Адзін расказваў другому пра даваеннае жыццё, сям’ю, людзей, — пра справы, вельмі далёкія ад гэтых таполяў і гэтай трывожнай няпэўнасці. Пятрусь прыгадаў тады і сваё асабістае: родныя месцы, што недалёка недзе раскінуліся тут, старую матулю. Як яна, напэўна, бядуе там — і за сям’ю, і за свайго «старшанькага». Пэўна, думае, дзе ён, ці жывы, а ён вось зусім блізка ад яе і жывы, толькі вельмі нешчаслівы ад розных вайсковых няўдач.

Хлопец прыйшоў у хвост калоны, тут на самаробных з жэрдак насілках ляжалі чацвёра цяжка параненых. Адзін ўсё стагнаў вельмі, нехта шавяліўся над ім. Пятрусь ціха спытаў, дзе Нупрэеў.

— Тут я, сержант… — ціха азваўся баец.

Сержант падышоў да дрэва, нахіліўся над чалавекам.

— Ну, як вам, дзядзька Нупрэеў. Баліць вельмі?

— Так, ці ведаеш, душыць усё. Не так баліць, як душыць. I кашлянуць нельга, — шэптам казаў чалавек.

— Ну, нічога. Патрывайце як-небудзь. Цяпер ужо блізка, — ціха супакойваў камандзір.

— Блізка, то блізка… але і далёка. Вёрст нямнога, ды цяжкія… тыя вёрсты. Асцерагацца трэба….

Пятрусь маўчаў, прыдушаны цяжарам клопату. Нупрэеў, відаць, зразумеў яго перажыванні і ў сваю чаргу пачаў супакойваць хлопца.

— Не бядуй… нічога. Як-небудзь абыйдзецца…

— Ведаеце, дзядзька Нупрэеў, можа лепей было б дзе захавацца ў лесе, дачакацца відна ды разгледзець, разведаць усё. А так чорт яго ведае, дзе што.

— Не, чакаць не трэба, — ледзь чутна пярэчыў Нупрэеў. — Ля перадавой небяспечна чакаць. Усюды ў полі салдаты… То сувязісты, то пасыльныя. Артылерыі поўна… Адразу заўважаць.

— Ну, а так што ж рабіць? А калі тут убачаць?

— Навошта? Да золаку трэба выйсці, — спакойна даводзіў баец, і ад гэтага яго спакою і ўпэўненасці лягчэй стала і на хлапечай душы. Ён падсунуўся да старога і ціха сказаў яму тое, што зараз вельмі непакоіла самога:

— Скажыце, няўжо можна, каб пасля ўсяго, што мы стрывалі, магло здарыцца якое горшае ліха?

— Ну, як сказаць… — ціха разважаў паранены, — здарыцца ўсё можа. Хіба доўга… зноў напароцца дзе… Глядзець трэба… Думаць… Мала сілы — на хітрасць браць… як казаў той…

«Эх, няўжо не ўдасца, няўжо напорамся дзе і загубім усіх, — пакутаваў сержант. — I невядома тады, ці ўдасца зноў выратаваць сцяг!»

Калі вярнуліся разведчыкі, мабыць, было ўжо недалёка да раніцы. Сержант сам замест вартавога сустрэў іх над таполямі — яны моўчкі ішлі па ўзмежку. Перад хлопцам чамусьці спынілася чатыры постаці і, адчуваючы, як зноў трывожна забілася ў грудзях яго сэрца, Пятрусь знарок спакойна запытаў людзей:

— Ну як?

— А вось так, — зморана адказаў малодшы лейтэнант. — Справа швах. Трэба спяшацца.

— Трэба зараз жа ўзнімаць людзей і ісці. Вось чалавек

дапаможа, — дадаў Мацейка.

— Ну вы расказвайце па-людску, — нецярпліва перабіў сержант і сеў на дол. Разведчыкі таксама селі. Мацейка і малодшы лейтэнант — бліжэй да камандзіра.

— Справа такая, — пачаў лейтэнант. — Недалёка Дняпро. Нашых да гэтай вёскі, як яе? — звярнуўся ён да невядомага.

— Да Клясціч, — адгукнуўся той.

— Да Клясціч, значыць, нашых на гэтым беразе няма. А каля Клясціч пераправа. З поўдня часці і грузы яшчэ перапраўляюцца на той бок, ну немцы і б’юць захапіць пераправу. Там ідзе люты бой ужо два дні. Сёння штось заціхла, але вось чалавек кажа, яны напёрлі новай сілы і заўтра, пэўна, удараць.

— Так, так, — ажывіўся сержант. — Значыць, заўтра ўдараць на пераправу? А дзе, далёка гэтыя Клясцічы?

— Ды якое далёка — блізка, вярсты з чатыры, — заварушыўся ў цемры незнаёмы.

— Слухай, вось мы яго ўзялі ў праваднікі, — растлумачыў малодшы лейтэнант.

— Так, так, разумею, — задуменна казаў сержант. — Ну што ж! Давай!

Мацейка ўзрадавана ўсхапіўся на ногі.

— Ну вось, я ж казаў. Ударым, лупянём, каб пух-пяро з іх пасыпалася. Яны ў нас пабачаць пераправу. Толькі б час такі выбраць: каб цюцелька ў цюцельку, не раней і не пазней…

Сержант падбег у цемры да Нупрэева і коратка паведаміў яму аб новай задуме. Баец з уласцівай яму стрыманасцю выслухаў Петруся, падумаў крыху і пагадзіўся.

— Толькі глядзі, хлопец, — дадаў ён з долу, — ты камандзір, табе і адказваць за ўсё.

Пятрусь ужо добра адчуваў тую адказнасць, але намер яго ад гэтага не змяніўся. Яны ўсе кінуліся ўзнімаць людзей, і ў сержантавай галаве ўжо несліся новыя думкі — новы запал барацьбы захапіў яго, і ад былых пакут і сумненняў не засталося і следу.

Раздзел трынаццаты

— Шырэй крок, шырэй крок, хлопчыкі, — лагодна і ўзрушана шаптаў у цемру сержант. Яны вельмі спяшаліся, дзядзька, відаць, добра ведаў шлях і жвава вёў атрад лагчынамі, раўкамі, хмызняком, а на ўсходзе ўжо святлела неба. «Хоць бы паспець, хоць бы паспець», — у такт стукам Петрусёвага сэрца мільгала ў галаве ўпартая думка. Трэба было да світання выйсці да гэтых Клясціч і там знянацку ўдарыць у спіну ворага, збянтэжыць яго і прарвацца на пераправу.

Пятрусь шпарка ішоў па сцяжынцы ўслед за начным правадніком, калі нехта ціха гукнуў ззаду. Хлопец азірнуўся — незнаёмы баец даганяў яго.

— Таварыш сержант, там паранены просіць…

Сержант здагадаўся, што гэта Нупрэеў, і, сышоўшы са сцежкі, па траве падаўся назад.

У рэдкім кустоўі яны напаткалі другога Нупрэевага насільшчыка — насілкі з чалавекам ляжалі ў доле.

— Што такое? Што? — тоячы трывогу, пытаўся сержант.

— Вось, памёр, — сказаў баец, высокі, худы і тонкі, як жардзіна, чалавек. — Усё нішто было, а потым рука звалілася. Я паправіў, кажа: сержанта пакліч, сказаць хачу. I ўжо ўсё.

Сумныя жалобныя адчуванні тугім камяком падкацілі да горла — такая гэта была балючая страта і ў такі цяжкі час. Не намнога ён перажыў свайго спадарожніка, таго трохі дзіваватага дзеда. Так і не збылася іхняя надзея выйсці з-пад немца. I так мала засталося ўжо ісці, і так патрэбны быў ён, светлай і мудрай душы чалавек…